Z laską przez tysiąclecia (cz. 11)

Droga niewidomych do szkoły

Skryba

W odcinkach 9 i 10 przedstawiłem problemy niewidomych z dostępem do pisma i ich rozwiązywanie. Teraz przyszedł czas na rozwiązanie problemów dostępu osób niewidomych do szkoły. Oczywiście, problemy te zostały w znacznej mierze rozwiązane, a w niektórych przypadkach nawet ponad wszelką miarę. Nie stało się to od razu, z dnia na dzień. Trzeba było starań wielu osób i nie udało się uniknąć błędów. Błędów, jak już wiemy, nie udało się również uniknąć w okresie poszukiwania pisma dla niewidomych i wdrażania różnych pomysłów przy nauczaniu niewidomych. Tak czy owak błędy to rzecz ludzka, a tyflopedagogika nie popełniła ich aż tak dużo, jak na przykład medycyna.
Niewidomi są częścią społeczeństwa, w którym żyją. Nie można więc rozpatrywać spraw ich dotyczących w oderwaniu od stosunków społeczno-ustrojowych, poziomu rozwoju gospodarczego, stanu świadomości społecznej, stanu prawnego, materialnej i społecznej infrastruktury.

Początki rozwoju szkolnictwa w Europie

Początkowo, w dawnych tysiącleciach, nauczanie młodzieży miało charakter praktyczny. Dzieci uczyły się od rodziców wykonywania różnych prac, na przykład uprawy roli. Były jednak czynności, które wymagały nauczyciela, instruktora, mistrza.
W starożytnej Sparcie na przykład bardziej zorganizowane nauczanie polegało na nauce jazdy konnej i posługiwania się bronią. Zrozumiałe, że w tych dziedzinach niewidomi nie mieli żadnych szans. Zresztą pozbywano się dzieci, u których stwierdzono jakieś mankamenty fizyczne.
Później jednak, kiedy następował postęp w różnych dziedzinach, zakres nauczania musiał być poszerzany. Następowało też jego sformalizowanie i prawne uregulowanie.
W Sparcie od siódmego roku życia państwo przejmowało nauczanie. Chłopcy byli skoszarowani, hartowani na ból i niewygody, ćwiczeni fizycznie - przygotowywani głównie do walki.
Organizowani byli w oddziały wojskowe i bardzo rygorystycznie traktowani. Celem było wychowanie sprawnych żołnierzy. Zresztą nauka ta była podzielona na etapy i trwała bardzo długo. Mężczyzna stawał się pełnoprawnym obywatelem dopiero po odbyciu służby wojskowej, czyli w wieku trzydziestu lat.
W Atenach były inne cele wychowania i nauczania.
Pierwsze przepisy prawne dotyczące nauczania - sformułował Solon w siódmym wieku p.n.e. Nauka była płatna. Chłopcy uczyli się głównie czytania i pisania oraz pływania. Celem był wszechstronny rozwój dziecka. Uwzględniano jego uzdolnienia, chęci i upodobania. Wychowanie i nauczanie dzielono na: intelektualne, czyli naukę i sztukę, moralne i fizyczne.
W tym ostatnim obowiązkowe było pływanie i złożony z pięciu konkurencji pentatlon, na który składały się: biegi, skoki, rzut dyskiem, rzut oszczepem i zapasy.
Oczywiście, nauczaniem objęte były dzieci tylko wolnych obywateli. Niewolnicy przeznaczeni byli do prac fizycznych.
Młodsze dzieci uczyły się w domu, a starsze w szkołach, później w gimnazjonach.
Nie będę dokładnie opisywał wszystkich różnic występujących w różnych krajach i w różnych okresach historycznych. Streszczenie problemu znalazłem w Wikipedii. Czytamy:
"W starożytnej Grecji gimnazjon był najczęściej rodzajem parku wraz z budynkiem przeznaczonym do uprawiania ćwiczeń fizycznych. Później coraz częściej organizowano w nim spotkania towarzyskie i prowadzono dysputy, by w następnym okresie miejsce stało się publiczną szkołą średnią. Od czasów Nerona instytucja tego rodzaju funkcjonowała także w starożytnym Rzymie.
Współcześnie (od czasów renesansu) gimnazja to różnego typu szkoły średnie, ogólnokształcące i zawodowe, między innymi w Austrii, Niemczech, Danii, Szwecji, Norwegii, a w Polsce po reformie w latach trzydziestych XX wieku".
I dalej:
"Na przestrzeni wieków gimnazja kształciły w zasadzie tylko młodzież męską. Gimnazja dla dziewcząt powstały w XIX wieku. W różnych krajach szkoła określana jako gimnazjum zajmuje różne miejsce w procesie kształcenia, na przykład w Niemczech gimnazjum oznacza szkołę średnią ośmioletnią lub dziewięcioletnią. Po jej ukończeniu jest możliwe podjęcie studiów wyższych przy spełnieniu dodatkowych warunków.
W Polsce gimnazjum ma mniejszą rangę i kształci młodzież w wieku 13-16 lat. Dopiero jego ukończenie daje możliwość podjęcia nauki w liceum..."
Nazwa "liceum" pochodzi również ze starożytności - łac. licaeum od ogród przy świątyni Apollina Wilkobójcy.
Jest to rodzaj szkoły średniej w różnych krajach. W Polsce liceum ogólnokształcące od 1999 r. jest szkołą ponadgimnazjalną, w której nauka trwa 3 lata, kończy się maturą i uprawnia do studiów na wyższej uczelni. W 2015 r. rozpoczęła się dyskusja nad kolejną reformą szkolnictwa w naszym kraju. Proponowana jest likwidacja gimnazjum, wydłużenie nauki w szkołach podstawowych do ośmiu lat i w liceach do lat czterech.
W średniowieczu istniały szkoły parafialne, które przygotowywały młodzież męską do nauki w szkołach katedralnych lub kolegiackich.
W okresie średniowiecza powstawanie i funkcjonowanie placówek szkolnych nadzorował Kościół. Szkoły realizowały cele wyznaczane przez Kościół. Wyjątkiem od tej praktyki były ośrodki kształcenia o charakterze prywatnym na Półwyspie Apenińskim. Priorytetowym celem tych szkół było przygotowywanie młodzieży do wykonywania tzw. świeckich zawodów.
Warto jeszcze zająć się przez chwilę szkołami wyższymi - uniwersytetami. W Wikipedii czytamy:
"Uniwersytet (łac. universitas magistrorum et scholarium, ogół nauczycieli i uczniów) - najstarszy rodzaj uczelni o charakterze nietechnicznym, której celem jest przygotowanie kadr pracowników naukowych oraz kształcenie wykwalifikowanych pracowników. W Polsce wyraz "uniwersytet" może być używany w nazwie uczelni, której jednostki organizacyjne posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora co najmniej w dziesięciu dyscyplinach, w tym co najmniej po dwa uprawnienia w każdej z następujących grup dziedzin nauki:
- humanistycznych, prawnych, ekonomicznych lub teologicznych,
- matematycznych, fizycznych, nauk o Ziemi lub technicznych,
- biologicznych, medycznych, chemicznych, farmaceutycznych, rolniczych lub weterynaryjnych.
Cechą charakterystyczną uniwersytetów jest autonomia, która sprowadza się do stanowienia rozległych uprawnień statutowych o charakterze samorządowym".
Najstarsze uniwersytety powstały w XI i XII wieku we Włoszech, we Francji i w Anglii.
W Polsce Akademia Krakowska (obecnie Uniwersytet Jagielloński) powstała w 1364 r. Założył ją Kazimierz Wielki. Była to pierwsza w Polsce i druga w Europie Środkowej wyższa uczelnia.
W Akademii istniały wydziały: prawniczy, medyczny i sztuk wyzwolonych.
Nazwa Uniwersytet Jagielloński pochodzi od króla Władysława Jagiełły oraz królowej Jadwigi, gdyż za ich panowania Akademię Krakowską zreformowano.
Jak widzimy, obecne szkolnictwo korzeniami tkwi w starożytności. Nie dotyczy to jednak niewidomych. Oni nie byli systematycznie nauczani. Jeżeli niewidomy pochodził z bogatej rodziny i był ponadprzeciętnie uzdolniony, zdobywał wykształcenie i osiągał liczące się rezultaty w nauce, muzyce czy literaturze. Dla reszty, dla przeciętnych i dla mniej zamożnych wykształcenie zupełnie nie było dostępne, albo było czymś wyjątkowym.

Początki szkolnictwa niewidomych

Zorganizowane nauczanie niewidomych rozpoczęło się bardzo późno, bo dopiero w roku 1784 powstała w Paryżu pierwsza na świecie szkoła, która w 1786 r. przyjęła nazwę Królewski Instytut dla Młodych Niewidomych. Młodzież bez niepełnosprawności mogła uczęszczać do różnego rodzaju szkół, z wyższymi włącznie, od wieluset lat, a nawet od paru tysięcy lat. Młodzi niewidomi takiej możliwości nie mieli.
Istniało kilka przyczyn tak późnego zainteresowania się nauczaniem dzieci niewidomych.
Przede wszystkim świadomość społeczna nie sprzyjała podejmowaniu i rozwiązywaniu tego problemu. Nikt nie wierzył w możliwości nauczania niewidomych, a nawet w taką potrzebę. Niemal powszechnie uważano, że jałmużna i dobroczynność rozwiązuje wszystkie tego rodzaju problemy. Świadomość była tak niska, że nawet organizowano imprezy rozrywkowe, które polegały na wyśmiewaniu się z niewidomych, poniżaniu ich i lżeniu.
Drugim powodem była stosunkowa niewielka liczba niewidomych dzieci i to rozproszona po całej Europie czy innych krajach i kontynentach. Warunki komunikacyjne nie sprzyjały łatwemu przemieszczaniu się i podejmowaniu nauki daleko od miejsca zamieszkania.
Poważnym problemem było rozdrobnienie niektórych państw na liczne państewka pooddzielane granicami. Dotyczy to przede wszystkim Niemiec i Włoch. Liczne granice również nie sprzyjały podróżom.
Ważnym powodem zaniedbań był brak pisma dostosowanego do potrzeb i możliwości niewidomych. Bez posługiwania się pismem nauczanie jest niemal niemożliwe.
Mimo tych trudności kilkoro niewidomych w wieku osiemnastym wyróżniło się w działalności artystycznej i naukowej. Były to osoby zamożne, pochodzące z rodzin mających wpływy w sferach arystokratycznych, finansowych i gospodarczych, no i oczywiście wybitnie uzdolnione. Osoby te nie uczęszczały do szkół, uczyły się prywatnie.
Jak pisze Max Schoffler w książce pt. "Niewidomy w życiu narodu":
Maria Teresa Paradiz (1759-1824), wzrok straciła w trzecim roku życia. Była wybitnie uzdolniona muzycznie. Koncertowała na dworach koronowanych głów i w wielu miastach ówczesnej Europy.
Fr. Ludwik Dulon (1769-1826) z Oranienburga - niewidomy od urodzenia, był utalentowany muzycznie. Został artystą flecistą i już w trzynastym roku życia rozpoczął koncerty, z którymi jeździł niemal po całej Europie. Został zaangażowany na carskiego muzyka kameralnego w Petersburgu. Był również kompozytorem i napisał wiele utworów muzycznych. Stworzył własny system dotykowych znaków pisarskich, który umożliwił mu robienie notatek.
R. Weissenburg urodził się w 1756 r. Wzrok stracił w siódmym roku życia. Odebrał staranne wykształcenie u znakomitego nauczyciela prywatnego. Osiągnął szczególnie dobre wyniki w matematyce i w językach obcych.
Udowodnili oni, a także wielu innych, że niewidomi mogą rozwijać zdolności artystyczne i naukowe.
Poważną rolę w podjęciu starań o rozwiązanie problemu nauczania niewidomych odegrał Denis Diderot (1713-1784). Spotkał on niewidomego nazwiskiem Pnisaux, który był synem uczonego. Dzięki temu odebrał bardzo staranne wykształcenie u prywatnych nauczycieli. Rozmowy z nim, a także z innymi niewidomymi spowodowały, że Denis Diderot w 1749 r. napisał list "O niewidomych dla widzących".
List ten i spotkanie z Marią Teresą Paradiz oraz z innymi wykształconymi niewidomymi skłoniły Valentina Hauuy (1745-1822) do podjęcia próby nauczania niewidomych. Na własny koszt założył w Paryżu pierwszą szkołę w 1784 r. Zadanie utrudniał brak pisma, którym mogliby posługiwać się niewidomi.
Hauuy zauważył, że litery drukowane na papierze, po wyjściu z prasy są wyczuwalne dotykiem na jego odwrocie. Zaczął więc odlewać czcionki odwrócone (w negatywie), tak żeby na drugiej stronie dawały litery w pozytywie. W ten sposób tłoczone były na mocnym papierze pierwsze książki, które mogli czytać niewidomi. Dodać należy, że to czytanie było bardzo mozolne, powolne, a pisanie zupełnie nie było możliwe. Do pisania niezbędna była ciężka prasa.
Walenty Ha~uy rozpoczął nauczanie najpierw jednego żebraka, następnie już w szkole dwunastu uczniów. Szkoła się rozrastała. Liczba uczniów osiągnęła sto osób. Powstał też internat. Państwo zaczęło częściowo finansować tę działalność.
Następnie powstawały kolejne szkoły we Francji: w Bordeaux, w Lille, w Lyon, w Larney, w Marsylii i w innych miastach. W 1880 r. było ich już 25, a w okresie międzywojennym 32 dwie takie placówki. Prowadziły je głównie różne zgromadzenia zakonne żeńskie i męskie.
Założona przez Ha~uy szkoła obecnie nazywa się Krajowy Instytut dla Młodych Niewidomych.
Główną ideą ówczesnych szkół było przygotowanie niewidomych do pracy.
W dziewiętnastym stuleciu powstało wiele szkół dla niewidomych. W Berlinie powstała taka szkoła w 1806 r., w Dreźnie - 1809 r., Monachium - 1826 r., Stuttgarcie, w Hamburgu w Hannoverze - 1843 r. W 1885 r. w ówczesnych Niemczech było 26 specjalnych szkół dla dzieci niewidomych.
W Petersburgu powstała pierwsza na terenie Rosji szkoła dla niewidomych w 1807 r. Następnie powstały szkoły m.in.: w Kijowie, Charkowie, Moskwie, Odessie, Smoleńsku i w Tule. W 1908 r. w całej Rosji działały 23 szkoły dla niewidomych dzieci.
W Wielkiej Brytanii pierwsza szkoła powstała już w 1791 r. w Liverpoolu. Następnie powstawały szkoły w: Bristolu, w Edynburgu, w Londynie, w Glasgow. W 1885 r. działały już dwadzieścia dwie takie szkoły.
Tak więc w dziewiętnastym stuleciu szkolnictwo dla niewidomych rozwijało się bardzo szybko w różnych krajach europejskich i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Początki szkolnictwa dla słabowidzących

Początkowo do szkół dla niewidomych przyjmowano również dzieci ze znaczną zdolnością widzenia. Stopniowo zaczęto zauważać różnicę w potrzebach i możliwościach tych dzieci. Wiedeński pedagog Franciszek Gaheis zwrócił uwagę na możliwości wykorzystywania zdolności widzenia uczniów.
Szkolnictwo dla słabowidzących zapoczątkował kongres poświęcony problemom okulistycznym i dydaktycznym, który odbył się w Hamburgu w Niemczech w 1907 r. Po kongresie zaczęto rozróżniać dzieci niewidome i słabowidzące, które określano jako półniewidomi, niedowidzący, słabowidzący. Od 1908 r. zaczęły powstawać pierwsze specjalne szkoły dla słabowidzących. Powstawały też klasy dla słabowidzących w szkołach dla niewidomych albo w szkołach, mówiąc językiem współczesnym, ogólnodostępnych. Takie szkoły powstały w Londynie, Berlinie, Wiedniu, Zurychu, Hamburgu, Hannoverze, Lipsku, Strassburgu, Dortmundzie, Bazylei, Essen.
W jednych krajach powstawały specjalne szkoły dla słabowidzących, np. w Wielkiej Brytanii i we Włoszech - w innych, np. we Francji tworzono specjalne klasy w szkołach dla niewidomych. W Holandii powstawały specjalne klasy w szkołach ogólnodostępnych. Były też kraje, w których organizowano specjalne szkoły i specjalne klasy w innych szkołach, np. w krajach skandynawskich, w Austrii i Szwajcarii.
Tworzenie specjalnych klas w zwykłych szkołach zapoczątkowało integrację w nauczaniu, najpierw dzieci słabowidzących, a następnie niewidomych. Kierunek ten był rozwijany przede wszystkim w krajach skandynawskich i we Włoszech.

Rozwój szkolnictwa dla niewidomych i słabowidzących w Polsce

W okresie, w którym powstawały w Europie szkoły dla niewidomych, Polska nie istniała jako samodzielny byt państwowy. Dla wielu Polaków najważniejszym zadaniem było odzyskanie niepodległości. Jak już wiemy, pierwsza na świecie szkoła dla niewidomych powstała w Paryżu w 1784. r. W Polsce mieliśmy w:
- 1793 r. drugi rozbiór,
- 1794 powstanie kościuszkowskie,
- 1795 r. trzeci rozbiór polski,
- 1803 do 1815 wojny napoleońskie,
- 1830 powstanie listopadowe,
- 1846 powstanie chłopskie w Galicji,
- 1848 "Wiosnę ludów",
- 1863 powstanie styczniowe.
Każdy przegrany zryw narodowo-wyzwoleńczy to olbrzymie straty w ludziach i olbrzymie straty materialne. Dlatego w Polsce, a raczej na ziemiach polskich, szkolnictwo dla niewidomych nie mogło rozwijać się tak intensywnie, jak w innych europejskich krajach. Poza tym sytuacja w każdym zaborze była inna.
W zaborze rosyjskim w Warszawie od roku 1817 istniał Instytut Głuchoniemych. Założył go według zachodnich wzorów ks. Jakub Falkowski. Rozumiał on, że nie tylko głuchonieme dzieci należy uczyć, ale również dzieci niewidome. Od 1821 r. zaczął przyjmować niewidomych, którzy uczyli się czytania tekstów drukowanych wypukłymi literami łacińskimi oraz muzyki. Planował on przekształcenie Instytutu Głuchoniemych w Instytut Głuchoniemych i Niewidomych, ale wybuch powstania listopadowego zniweczył te plany.
Dalszy ciąg nauczania niewidomych w Instytucie nastąpił w 1842 r. Wówczas zorganizowano dla nich jedną klasę i zakładano, że co roku będzie przybywała klasa następna. Zakładano też, że program nauczania będzie szerszy niż ówczesnej szkoły elementarnej. W Instytucie uczono szczotkarstwa, koszykarstwa i muzyki.
Fatalne było połączenie niewidomych z głuchoniemymi. Tak postępowano nie tylko w Polsce, chociaż porozumiewanie się głuchoniemych z niewidomymi jest niemal niemożliwe.
Kształcenie niewidomych muzyków przyczyniło się do powstania pierwszego na ziemiach polskich stowarzyszenia samopomocowego - Towarzystwa Niewidomych Muzyków, byłych Wychowanków Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie.
Kolejną w zaborze rosyjskim była założona przez Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w roku 1913 szkoła w Warszawie. Była to szkoła dla niewidomych chłopców, ochronka dla dzieci, warsztaty koszykarskie oraz internat. Była to pierwsza na terenie zaboru rosyjskiego szkoła dla dzieci niewidomych z polskim językiem nauczania. Następnie szkoła ta została przeniesiona do Lasek.
W zaborze pruskim istniały niemieckie szkoły dla niewidomych "Blindenheimy: we Wrzeszczu koło Gdańska (założony w 1864 roku) i we Wrocławiu (1817)". Były to szkoły z internatami. Polskie dzieci były odrywane od rodzin, uczone w języku niemieckim, wynarodowiane, a więzy ze środowiskami polskimi zrywane.
W latach trzydziestych dziewiętnastego stulecia władze pruskie powołały szkołę dla niewidomych w Poznaniu, ale ze względów finansowych i narodowych istniała ona krótko.
Niezależnie od działań władz pruskich powstała prywatna inicjatywa. W 1853 r. miejscowy aptekarz zorganizował małą szkołę dla niewidomych w Wolsztynie. Następnie został zbudowany specjalny budynek w Bydgoszczy i zakład wolsztyński, liczący 30 wychowanków, został przeniesiony do Bydgoszczy w 1872 r. Szkoła ta została przejęta przez władze polskie po przyłączeniu Wielkopolski do Polski, po pierwszej wojnie światowej.
Był to już większy zakład, w którym uczyło się 88 wychowanków w 8 klasach. W warsztatach szkolnych uczono koszykarstwa, tapicerstwa, szczotkarstwa, trykotarstwa i kobiecych robót ręcznych, a zdolniejsi uczniowie mogli uczyć się masażu leczniczego, muzyki i przygotowywać się do zawodu nauczyciela muzyki, organisty i stroiciela fortepianów.
W szkole główny nacisk kładziono na przygotowanie do zawodu. W nauce przedmiotów ogólnych stosowano pismo punktowe. Była to szkoła niemiecka, ale po wyzwoleniu została przekształcona w szkołę polską.
W zaborze austriackim pierwsza polska placówka wychowawcza dla niewidomych powstała we Lwowie w 1851 r. Hr. Wincenty Zaremba Skrzyński chciał utrwalić w ten sposób pamięć swego niewidomego syna.
W internacie zakładu miało przebywać 30 wychowanków, fundator wybudował specjalny obiekt przy ul. Łyczakowskiej. Zakład rozwijał się i po pięćdziesięciu latach istnienia został przeniesiony do większych obiektów. Do roku 1868 do Zakładu przyjmowano tylko chłopców, a po tym roku został otwarty oddział dla dziewcząt. W 1902 r. we lwowskim zakładzie zostało otwarte przedszkole. W ten sposób zaczęto obejmować opieką dzieci najmłodsze.
Nauka prowadzona była w 2 oddziałach, niższym i wyższym. Oddział niższy miał kurs dwuletni, wyższy - czteroletni. Dzieci uczyły się czytać, pisać i rachować po polsku, gramatyki i składni polskiej, wygłaszania wierszy, matematyki w zakresie czterech działań, reguły trzech i procentów, historii Polski i Austrii, podstawowych wiadomości z botaniki i zoologii. Następnie, ale już znacznie później, dodano chemię i fizykę.
Czytania uczono systemem Kleina (wykłuwane litery łacińskie) albo w brajlu.
Uczono także gry na skrzypcach, organach, na fortepianie oraz rzemiosł: koszykarstwa i wyplatania mat, później także szczotkarstwa - to chłopcy, a dziewczęta uczyły się robótek koronkarskich, szydełkowania i na drutach.
Po wyzwoleniu, w okresie międzywojennym, w Polsce powstały jeszcze dwie szkoły dla niewidomych - w Wilnie i w Łodzi. W rezultacie w okresie tym działały:
- państwowe internatowe szkoły specjalne dla dzieci niewidomych w Warszawie (Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych), w Bydgoszczy i Wilnie,
- zakłady społeczne w Laskach koło Warszawy (Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi), we Lwowie Zakład Ciemnych i w Łodzi (Szkoła Łódzkiej Rodziny Radiowej).
Po drugiej wojnie światowej w Polsce nastąpił intensywny rozwój szkolnictwa dla niewidomych i dla słabowidzących. Wznowiły działalność zakłady na terenach, które pozostały w granicach Polski i powstało kilka nowych: we Wrocławiu, w Owińskach k. Poznania i w Krakowie. Powstawały nie tylko nowe ośrodki, ale również szkoły zawodowe i średnie w tych ośrodkach. Nawet jedna wyższa uczelnia rozpoczęła specjalizować się w kształceniu niepełnosprawnych studentów. Chociaż dotyczy to nie tylko studentów z uszkodzonym wzrokiem, inicjatywa ta zasługuje na szczególną uwagę.
Jest to Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach. Uczelnia ta na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia wprowadziła studia integracyjne dla osób niepełnosprawnych. Była jedyną w Polsce, a także w Europie środkowowschodniej, która podjęła taki eksperyment. Kształcenie osób niepełnosprawnych rozpoczęło się od czworga studentów niepełnosprawnych i stopniowo liczba ta poważnie przekroczyła 100 osób.
Uczelnia została dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych. Ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych sfinansowano usunięcie barier architektonicznych, utworzenie pracowni i wyposażono je w specjalistyczną aparaturę oraz urządzenie kompleksu rehabilitacyjnego.
Moim zdaniem wątpliwa jest celowość gromadzenia w jednej uczelni wielu osób niepełnosprawnych, gdyż nie sprzyja to integracji. W przypadku niewidomych, według mojej wiedzy, integracja jest możliwa wówczas, gdy w jakimś zespole jest tylko jedna osoba z uszkodzonym wzrokiem. W przeciwnym przypadku osoby niepełnosprawne traktowane są jako odrębna grupa, która pozostaje na uboczu głównego nurtu życia tego zespołu.
Z tych względów zupełnie nieuzasadnione jest, żeby niewidomi i słabowidzący zdobywali wykształcenie wyższe w specjalnych uczelniach, np. na Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym w Siedlcach.
Szkolenie zawodowe, bardzo często wymaga specjalnego nauczania. Nie można wykorzystywać zwykłych rysunków, plansz, tablicy, zwykłych przyrządów pomiarowych itp. Często nauczyciel musi wykonywać czynności zawodowe, których uczy niewidomego, pod jego dotykową kontrolą. Musi brać go za ręce i wykonywać nimi właściwe ruchy robocze. Natomiast nie ma uzasadnienia nauczanie niewidomych w specjalnych średnich szkołach ogólnokształcących. Młodzież na tym poziomie powinna uczyć się współdziałania z młodzieżą widzącą, powinna uczyć się funkcjonować wśród ludzi widzących. Oczywiście, takie przygotowanie jest również potrzebne młodzieży, która przygotowuje się do wykonywania konkretnego zawodu, ale ze względu na konieczność stosowania odrębnych metod nauczania, o których pisałem nieco wyżej, korzystniej jest uczyć się zawodu w specjalnej szkole zawodowej.

Rozwój szkolnictwa dla słabowidzących w Polsce

W Polsce pierwsza klasa dla niedowidzących została zorganizowana w bydgoskiej szkole dla niewidomych w 1930 r.
Już w latach trzydziestych lekarze: K. Szymanowski i Z. Galewska na zjazdach okulistów domagali się powołania szkół dla niedowidzących. Jednak dopiero badania dr. W. Starkiewicza w latach czterdziestych przyczyniły się do powstania w r. 1950 pierwszej w Polsce szkoły dla niedowidzących, zlokalizowanej w Warszawie przy ul. Tamka. Obecnie szkoła ta mieści się przy ul. Koźmińskiej i nosi nazwę: Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niedowidzących im. Zofii Galewskiej.
Następnie w 1955 r. zlikwidowano szkołę dla niewidomych w Łodzi, a w jej pomieszczeniach została powołana szkoła dla niedowidzących o nazwie Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabowidzących.
W 1965 r. powołano trzecią szkołę dla niedowidzących w Lublinie o nazwie Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Słabowidzących.
Pod koniec XX wieku i na początku XXI stulecia zaczęły zacierać się różnice między szkołami dla słabowidzących i dla niewidomych. Coraz mniej jest uczniów niewidomych, w Polsce występuje niż demograficzny i rozwija się nauczanie zintegrowane. Z tych powodów w ośrodkach szkolno-wychowawczych jest coraz mniej uczniów. Przyjmują więc one dzieci z uszkodzonym wzrokiem bez szczególnej selekcji. W niektórych ośrodkach wymyślono nawet "integrację odwróconą", czyli do ośrodka przyjmowani są uczniowie dysponujący dobrym wzrokiem.
Są to niekorzystne zjawiska, gdyż prowadzą do obniżania poziomu nauczania.

Rozwój szkolnictwa dla niewidomych i słabowidzących z dodatkowymi niepełnosprawnościami

Najpierw w krajach europejskich, jak już wiemy, powstawały szkoły dla niewidomych. Do szkół tych zaczęto przyjmować również niewidome dzieci z upośledzeniem umysłowym. Dla uczniów tych tworzono odrębne klasy. Z czasem organizowano specjalne szkoły dla dzieci i młodzieży z uszkodzonym wzrokiem upośledzonych umysłowo oraz z innymi niepełnosprawnościami.
W Polsce utworzono również zakłady dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem ze złożoną niepełnosprawnością, głównie z upośledzeniem umysłowym w Rudułtowicach, w Radomiu i w Warszawie. Powstały także klasy dla takich dzieci w niektórych ośrodkach szkolno-wychowawczych albo jako odrębne placówki np. w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. Róży Czackiej w Laskach Warszawskich.
Nadmienić należy, że upośledzenie umysłowe powoduje więcej ograniczeń w dostępie do wiedzy, do zdobywania wykształcenia niż brak wzroku.

Historia nauczania dzieci głuchoniewidomych

Utrata dwóch podstawowych zmysłów dalekiego zasięgu tj. wzroku i słuchu powoduje spiętrzenie ograniczeń poznawczych człowieka, z którymi bardzo długo pedagogika nie umiała sobie radzić.
Zorganizowane nauczanie dzieci niewidomych rozpoczęło się bardzo późno, a dzieci głuchoniewidome są bez porównania w trudniejszej sytuacji niż dzieci niewidome. Jedną z przyczyn późnego rozpoczęcia nauczania dzieci niewidomych był brak pisma, którym mogłyby one się posługiwać. Pisma takiego nie było również dla głuchoniewidomych. Ponadto dzieci te nie mogą posługiwać się mową, a to już tworzy sytuację niezmiernie trudną.
Mimo to nauczanie dzieci głuchoniewidomych rozpoczęło się zaledwie 46 lat później niż dzieci niewidomych. W 1829 r. w USA powstała Szkoła Perkinsa. Założył ją dr Samuela Gridley Howe, a finansowo wsparł to zadanie przedsiębiorca Perkins. Dlatego nazwano ją jego imieniem. Szkoła ta powstała z przeznaczeniem dla niewidomych, ale już w 1837 r. przyjęła pierwszą głuchoniewidomą uczennicę Laurę Brigdeman. Szkoła w pewnym sensie przyczyniła się do kariery Heleny Keller, wybitnej działaczki ruchu niewidomych i głuchoniewidomych, osoby całkowicie niewidomej i całkowicie głuchej, która jako pierwsza na świecie zdobyła wyższe wykształcenie, napisała i obroniła pracę doktorską, opanowała kilka obcych języków.
W 1887 r. państwo Kellerowie zwrócili się do Szkoły Perkinsa o pomoc dla swojej głuchoniewidomej córki Heleny. Dyrektor szkoły polecił im młodą nauczycielkę Annę Sullivan. Potrafiła ona poskromić samowolną, złośliwą dziesięcioletnią dziewczynkę i uświadomić jej, że każdy przedmiot, każde zwierzę, każda roślina, każde zjawisko ma nazwę, że ludzie mają imiona i nazwiska. Stworzyło to podstawy do nauki przedmiotów szkolnych, mowy, pisma, języków obcych i wszystkiego, co w życiu osiągnęła Helena Keller.
Anna Sullivan wypracowała pierwsze skuteczne metody edukacji głuchoniewidomych. Wykazała, że osoby te są zdolne do nauki i do pracy. Taki był początek edukacji dzieci głuchoniewidomych.
Następnie szkoła Perkinsa w okresie ponad 180 lat pracy z głuchoniewidomymi rozwinęła i udoskonaliła metody wypracowane przez Annę Suliwan i zdobyła bogate doświadczenie.
W latach następnych w kolejnych krajach rozpoczynano nauczanie głuchoniewidomych dzieci, głównie w szkołach dla niewidomych. W Polsce takie dzieci uczą się przede wszystkim w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym im. L. Braille'a w Bydgoszczy, w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych w Laskach k. Warszawy im. Róży Czackiej oraz w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Radomiu.
W USA powstał specjalny program Hilton-Perkins, którego celem jest udzielanie pomocy merytorycznej i finansowej w rozwoju rehabilitacji i innych form pomocy dzieciom oraz młodzieży głuchoniewidomej w krajach potrzebujących pomocy z zewnątrz. Program ten realizują specjaliści ze Szkoły Perkinsa, a finansuje Przedsiębiorstwo Hotele Hilton.

Uwagi i wątpliwości

Budowa systemu nauczania osób z uszkodzonym wzrokiem, która rozpoczęła się w 1784 roku, doprowadziła do powstania szkół podstawowych i średnich ogólnokształcących, a także szkół zawodowych dla niewidomych.
W wielu krajach, w tym w Polsce, rozwija się nauczanie integracyjne. Uczniowie z uszkodzonym wzrokiem i z innymi niepełnosprawnościami uczęszczają do szkół w miejscu zamieszkania. Można przyjąć, że jest to właściwy kierunek postępowania. Uczniowie ci pozostają w domach rodzinnych, w których mają najlepsze warunki wychowawcze i jednocześnie uczą się w szkołach razem z rówieśnikami bez niepełnosprawności. Według zwolenników nauczania integracyjnego uczniowie niepełnosprawni mają wówczas najlepsze warunki integracji z rówieśnikami.
Tak wygląda teoria. W praktyce jednak, w wielu przypadkach, rodzina i szkoła w miejscu zamieszkania nie zapewniają właściwych warunków wychowawczych, dydaktycznych i rehabilitacyjnych. Jeżeli rodzina nie jest zdolna do udzielania właściwej pomocy rehabilitacyjnej, jeżeli środowisko jest mało kulturalne, albo patologiczne, jeżeli niepełnosprawny uczeń jest mniej zdolny lub obciążony dodatkową niepełnosprawnością czy chorobą, lepsze warunki znajdzie w ośrodku szkolno-wychowawczym. Ośrodki te mają i ujemne strony. Przede wszystkim zamieszkiwanie w internacie prowadzi do rozluźniania, a nawet zrywania więzi rodzinnych. Ośrodki zapewniają natomiast lepsze warunki rehabilitacji i nauczania.
Teoretycznie najkorzystniej byłoby, żeby niewidome dzieci rozpoczynały naukę w szkołach specjalnych dla niewidomych, a po opanowaniu bezwzrokowych metod pracy, pisma punktowego, umiejętności czytania map i rysunków oraz innych, niezbędnych sprawności kontynuowały ją w systemie integracyjnym. Tak byłoby najkorzystniej ze względów dydaktycznych oraz rehabilitacyjnych z zakresu rehabilitacji podstawowej. Niestety, postępowanie takie stałoby w jaskrawej sprzeczności ze względami wychowawczymi, rozwojem uczuciowości, rozwojem więzi rodzinnych, kształtowaniem psychiki. Małe dzieci najlepiej rozwijają się w środowisku rodzinnym.
Nie potrafię rozstrzygnąć tego dylematu, dlatego tylko go sygnalizuję. Poza tym omówienie wszystkich czynników, okoliczności, uwarunkowań, możliwości i ograniczeń wymagałoby odrębnego obszernego opracowania. Osoby zainteresowane mogą sięgnąć do tyflologicznej literatury i zapoznać się z uzasadnieniami różnych poglądów na ten temat.
Z pewnością nie jest korzystne rozwijanie jednocześnie systemu szkolnictwa specjalnego dla niewidomych i słabowidzących oraz nauczania integracyjnego. Niestety, tak właśnie dzieje się w naszym kraju. Po intensywnym okresie rozwoju szkolnictwa specjalnego pedagogika defektologiczna uznała, że korzystniejsze jest nauczanie integracyjne. W wielu krajach rozwijał się więc system nauczania integracyjnego, a ośrodki szkolno-wychowawcze dla uczniów z uszkodzonym wzrokiem przekształcane były w ośrodki metodyczne dla nauczycieli ze szkół ogólnodostępnych, do których uczęszczali uczniowie z uszkodzonym wzrokiem. W Polsce, w okresie tym, rozwijane były obydwa systemy - powstawały nowe ośrodki szkolno-wychowawcze, np. w Dąbrowie Górniczej i w Radomiu, a żaden ośrodek nie został przekształcony na ośrodek metodyczny i propagowano nauczanie integracyjne. W rezultacie w systemie integracyjnym uczy się więcej dzieci i młodzieży z uszkodzonym wzrokiem niż w szkołach specjalnych. Powoduje to wiele niekorzystnych zjawisk, na przykład lansowanie "integracji odwróconej", tj. przyjmowanie do ośrodków szkolno-wychowawczych dla słabowidzących i niewidomych uczniów posiadających dobry wzrok. Chodzi tu o interes ośrodka, a nie uczniów niewidomych, słabowidzących czy widzących. Chodzi o utrzymanie klas i nauczycieli. Są również inne niekorzystne zjawiska, których omówienie daleko przekracza ramy tej publikacji. O "integracji odwróconej" wspomniałem tylko dla zilustrowania problemu.
Jak widzimy, zawsze występują jakieś problemy, trudności, uwarunkowania i poglądy. Na temat niewidomych i słabowidzących oraz ich nauczania również. Ciągle trzeba poszukiwać nowych rozwiązań, nowych metod, wyznaczać nowe cele i dążyć do ich realizacji. Systemy nauczania niewidomych i słabowidzących w Polsce, jak się wydaje, wymagają gruntownego przemyślenia. Dodać należy, że nie jest to łatwe zadanie, gdyż to nie rodzice, lecz nauczyciele niewidomych i słabowidzących najlepiej wiedzą, co potrzebują ich uczniowie. Niestety, potrzeby tych uczniów mogą stać w sprzeczności z interesami nauczycielami. Dalsze rozwijanie nauczania integracyjnego musi prowadzić do zmniejszania zatrudnienia w ośrodkach szkolno-wychowawczych.
Niezależnie od różnych problemów współczesnego nauczania niewidomych i słabowidzących, ich sytuacja pod tym względem jest bez porównania lepsza niż była w przeszłości. Wybór może być trudny, ale gorzej jeżeli nie ma żadnego wyboru, a najgorzej - kiedy nie ma żadnych możliwości. Obecnie niewidomi i słabowidzący w większości krajów i w Polsce mają sporo możliwości zdobywania wykształcenia. Jest to wielkie osiągnięcie, na które złożyły się długotrwałe wysiłki wielu pedagogów, w tym niewidomych.