Z laską przez tysiąclecia (cz. 19)

Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych

Skryba

Pisałem już o wielu dziedzinach życia niewidomych i słabowidzących. W każdym przypadku cofałem się o tysiące, czasami setki, a czasami tylko dziesiątki lat. Niewidomi bowiem istnieją od tysięcy lat, w ciągu których zmieniała się wiedza na ich temat, stosunek do nich, ich sytuacja życiowa i oni sami. Temat tego artykułu uniemożliwia sięganie w daleką przeszłość. Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych nie ma długiej historii. Oczywiście wzięcie kija w rękę przez starożytnego niewidomego, wynalezienie pisma przez Ludwika Braille'a, wytresowanie psa na przewodnika i wiele innych w jakiś sposób wyrównywało szanse osób z uszkodzonym wzrokiem. Było to jednak jakby spontaniczne działanie. Można je porównać do człowieka, który nigdy nie uczył się fizyki, ani nawet nie słyszał, że istnieje taka nauka, ale dźwignią dwuramienną posługuje się do podważania ciężarów. Stosuje więc prawa fizyki. Ale co tu mówić o dźwigni... Spróbujmy wstać z krzesła bez pochylenia się do przodu. Z pewnością to nam się nie uda, a pochylenie ciała do przodu jest niczym innym, jak stosowaniem praw fizyki, przesuwaniem środka ciężkości tak, żeby było możliwe przyjęcie pionowej postawy i utrzymywanie równowagi.
Tak samo czym innym jest samodzielne użycie jakiegoś sprzętu, który można uznać za rehabilitacyjny, zastosowanie jakiejś bezwzrokowej metody przy wykonywaniu konkretnych czynności, a czym innym świadome poszukiwanie metod i sprzętu, kumulowanie wiedzy na ten temat oraz jej przekazywanie w sposób ujednolicony i zorganizowany.

Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych

Piszę o osobach niepełnosprawnych, gdyż niewidomi i słabowidzący są osobami niepełnosprawnymi, a teoria i prawo dotyczące wyrównywania szans odnoszą się do wszystkich kategorii osób niepełnosprawnych. Zasady wyrównywania szans i prawne regulacje tego zagadnienia muszą być dostosowywane do potrzeb osób z uszkodzonym wzrokiem, ale są i muszą być częścią większej całości.
Zapoznajmy się z definicją wyrównywania szans osób niepełnosprawnych według "Programu działania na rzecz osób niepełnosprawnych ONZ" z 1993 r.
Wyrównywanie szans - proces udostępniania osobom niepełnosprawnym wszystkich ogólnych systemów występujących w społeczeństwie, takich jak: fizyczne i kulturalne środowisko, mieszkania i środki transportu, świadczenia społeczne i lecznicze, placówki oświatowe i zakłady pracy, życie kulturalne i społeczne włączając w to sport i rekreację.
Tak wygląda ogólna definicja. Obejmuje ona wszystkie dziedziny życia, ale w sposób bardzo skondensowany.
Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła Rezolucję 48/96) - STANDARDOWE ZASADY WYRÓWNYWANIA SZANS OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH. W zasadach już bardzo szczegółowo wypunktowano, na co należy zwrócić uwagę, czym należy się zająć, co zmienić, co poprawić, co wprowadzić.

Potrzeba i możliwości wyrównywania szans

W życiu osób niepełnosprawnych występują różne ograniczenia i trudności, których nie mają inne osoby. Dlatego ich szanse życiowe są mniejsze niż osób bez niepełnosprawności. Im niższy stopień niepełnosprawności, tym większe możliwości, czyli większe życiowe szanse.
Im wyższy stopień niepełnosprawności, tym trudności i ograniczenia są większe, tym szanse są mniejsze. Stąd konieczność wyrównywania szans. Idealne byłoby przyjęcie zasady, w myśl której osoby niepełnosprawne nie pokrywałyby kosztów powodowanych przez ich niepełnosprawność. Koszty te powinno pokrywać społeczeństwo w ramach społecznego solidaryzmu.
Drugim kierunkiem powinno być szkolenie rehabilitacyjne, kolejnym - wyposażenie w sprzęt rehabilitacyjny, likwidacja barier informacyjnych, pomoc socjalna itp. Ważne jest wyrównywanie szans w zakresie pozyskiwania środków utrzymania, przede wszystkim przez stwarzanie warunków zatrudnienia. W przypadkach, gdy zatrudnienie z różnych względów nie jest możliwe, konieczne są inne sposoby zapewnienia podstawowych warunków życia.
Cywilizowane społeczeństwa starają się wzmacniać szanse życiowe swych niepełnosprawnych członków. Jest to jednak zależne od wielu czynników, m.in. od poziomu świadomości społecznej, wysokości dochodu narodowego i stopnia zorganizowania oraz siły reprezentacji środowisk osób niepełnosprawnych.
Na ogół dochody osób z uszkodzonym wzrokiem są niższe od przeciętnych, koszty utrzymania natomiast są wyższe. W tym miejscu należy zaznaczyć, że zmniejszone dochody i zwiększone koszty utrzymania powodują konieczność wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, w tym niewidomych i słabowidzących, również przez pomoc materialną. Fakt ten uznają wszystkie cywilizowane społeczeństwa.
W Polsce istnieje również system wyrównywania szans. Może nie jest on spójny, ale działają jego ważne elementy. Wyrównywaniu szans służą, m.in.: szkolnictwo specjalne, system pomocy niepełnosprawnym studentom i przede wszystkim Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Niestety, często znaczne środki finansowe przeznaczane na ten cel, wykorzystywane są nieefektywnie i niezgodnie z potrzebami osób niepełnosprawnych. Warto zaznaczyć, że uzależnianie pomocy, np. na zakup sprzętu rehabilitacyjnego, od dochodów na członka w rodzinie osoby niepełnosprawnej jest sprzeczne z zasadami wyrównywania szans.
Niewidomi i słabowidzący mają ograniczone możliwości znalezienia pracy i utrzymania się w zatrudnieniu. Po 1989 r. liczba zatrudnionych osób z uszkodzonym wzrokiem uległa radykalnemu zmniejszeniu. Poza tym niewidomi i słabowidzący, którzy pracują zawodowo, osiągają zarobki na ogół niższe od przeciętnych, a bardzo często minimalne. Głównym źródłem utrzymania większości osób z uszkodzonym wzrokiem w naszym kraju są renty: socjalne, rodzinne, inwalidzkie oraz emerytury. Świadczenia te nie należą do wysokich. Dochody osób z uszkodzonym wzrokiem są więc niższe niż przeciętne w kraju, a koszty utrzymania wyższe.
Warto poznać kilka przyczyn zwiększających koszty utrzymania osób z uszkodzonym wzrokiem, żeby lepiej rozumieć powyższe stwierdzenia. Fakty są tu niby oczywiste, lecz nie zawsze je sobie uświadamiamy i nie zawsze wyciągamy z nich właściwe wnioski. Poczytajmy więc i pomyślmy.
Niewidomi w wielu przypadkach, z powodu niepełnosprawności, nie są zdolni do załatwiania spraw życiowych bez pomocy innych osób. Mają bowiem ograniczone możliwości samodzielnego poruszania się i nie mogą posługiwać się zwykłym pismem. Oczywiście, są sposoby przezwyciężania tych trudności, chociażby korzystanie z techniki komputerowej, która umożliwia posługiwanie się zwykłym pismem, ale sprzęt ten jest kosztowny. Niewidomi zmuszeni są płacić za pomoc niezbędną im w różnych sytuacjach życiowych. Nie zawsze mają dostateczne dochody, żeby opłacać usługi przewodnika czy lektora. Wyjście do urzędu, do lekarza, wyjazdy w celu załatwienia różnych życiowych spraw, w wielu przypadkach wymaga korzystania z pomocy innych ludzi. Często pomoc ta świadczona jest bezinteresownie, ale często też istnieje konieczność jakiegoś zrewanżowania się, np. zaproszenia na lody, do teatru, wręczenia kwiatów, w czasie podróży - na obiad itp.
Ważną przyczyną wzrostu kosztów utrzymania osób z uszkodzonym wzrokiem są zwiększone wydatki związane z ograniczonymi możliwościami samodzielnego prowadzenia gospodarstwa domowego i dokonywania drobnych napraw używanego sprzętu. Są niewidomi, którzy dobrze radzą sobie z prowadzeniem domu, ale są też tacy, którzy potrzebują przy tym pomocy. Nie trzeba szeroko wyjaśniać, że często za pomoc taką trzeba płacić.
Niewidomi szybciej zużywają odzież i obuwie. Niewidomy częściej niż inni ludzie uderzy noskiem buta w krawężnik czy kamień i but natychmiast przestaje być elegancki. Tak samo częściej zabrudzi ubranie, zabłoci buty, spowoduje rozdarcia i splamienia. Naprawy uszkodzeń wymagają ponoszenia kosztów czyszczenia, cerowania i zakupu zniszczonych części garderoby oraz obuwia. Podobnie w domu, częściej potrąci filiżankę, talerzyk czy inny łatwo tłukący się przedmiot. Naprawa takiej szkody również wymaga pieniędzy.
Niewidomym poważne trudności sprawia dokonywanie zakupów, zwłaszcza w związku z szerokim stosowaniem samoobsługowego systemu sprzedaży. Zmuszeni są korzystać przy tym z pomocy innych ludzi. W przypadkach, gdy samodzielnie dokonują zakupów, mają ograniczone możliwości wyboru tańszych sklepów i towarów. Brak możliwości korzystania z supermarketów i robienia zakupów na bazarach, powoduje konieczność korzystania z małych sklepów, w których ekspedient poda żądany towar i poinformuje, jakie asortymenty są dostępne. Niestety, te małe sklepy są droższe. A więc kolejna przyczyna zwiększonych kosztów utrzymania.
Ważnym składnikiem kosztów funkcjonowania osób z uszkodzonym wzrokiem są wydatki na zakup i utrzymanie w sprawności sprzętu rehabilitacyjnego. Sprzęt taki jest najczęściej drogi i nawet wówczas, gdy jest częściowo refundowany, powoduje spore wydatki na jego zakup. Poza tym sprzęt wymaga konserwacji, napraw i zużywa energię. Dodać należy, że znaczna część osób z uszkodzonym wzrokiem to osoby w wieku podeszłym. Wiąże się z tym zły stan zdrowia i wydatki na leczenie.
Jak widzimy, niewidomi mają poważnie zmniejszone możliwości zarobkowania, czyli ich dochody są mniejsze niż przeciętne w kraju. Jednocześnie zmuszeni są do ponoszenia wydatków, których nie muszą ponosić inni ludzie. Przez to ich poziom życia jest niższy niż przeciętny. Nawet w przypadku osiągania podobnych dochodów, jakie osiągają osoby bez niepełnosprawności, ze względu na dodatkowe wydatki, żyją na niższym poziomie. Jeżeli jeszcze dochody są niższe, poziom życia ulega radykalnemu obniżeniu.
Można przyjąć, że niewidomy, jeżeli nawet osiągnie wysoki stopień samodzielności i znaczące wyniki w jakiejś dziedzinie życia, zawsze poniesie wyższe koszty, większy wysiłek, zużyje więcej czasu niż osoba pełnosprawna o podobnych predyspozycjach. Wszystko to powoduje konieczność wyrównywania zwiększonych wydatków tak, aby materialne warunki życia osób niepełnosprawnych stały się porównywalne z warunkami innych ludzi.
W różnych krajach, np. w Niemczech i krajach skandynawskich, wypracowano systemy wyrównywania szans osób z uszkodzonym wzrokiem. U nas natomiast, w ostatnich dziesiątkach lat, wycofano większość wcześniej przyznanych uprawnień. Ich brak nie w pełni rekompensują wprowadzone nowe rozwiązania, przede wszystkim powołanie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
Poza tym przyjęto założenie, że potrzeby osób niepełnosprawnych są podobne. Zgodnie z tym założeniem, z niewystarczającymi wyjątkami, pomoc udzielana tym osobom jest jednakowa. Jest to oczywiste nieporozumienie. Bez wątpienia trudniej jest żyć osobie, której amputowano obie ręce niż takiej, która ma amputowaną jedną rękę, łatwiej jest żyć niewidomemu lub głuchoniememu niż głuchoniewidomemu. Nasze prawodawstwo podobne fakty uwzględnia w niewystarczającym stopniu.
Wiemy już, że istnieje potrzeba wyrównywania szans osób niewidomych i słabowidzących. Warto zastanowić się, czy istnieją możliwości wyrównywania ich szans. Przytoczone argumenty dotyczyły przede wszystkim materialnej strony zagadnienia. To jednak nie obejmuje wszystkich potrzeb i nie wyczerpuje możliwości ich zaspokajania.
Utrata wzroku bądź jego znaczne uszkodzenie powoduje bardzo poważne ograniczenia w życiu człowieka. Ograniczone zostają przede wszystkim możliwości poznawcze. Wyeliminowanie wzroku lub jego poważne ograniczenie prowadzi do wielkich utrudnień w korzystaniu z powszechnie dostępnych źródeł informacji naturalnych, płynących z otoczenia oraz tych, które wytworzyła ludzkość w procesie rozwoju. Wpływa to negatywnie na zdolności poznawcze człowieka, a przez to również na możliwości wykonawcze. W ten sposób utrata lub poważne uszkodzenie wzroku ograniczająco wpływa na wszystkie dziedziny życia.
Negatywne skutki utraty wzroku można częściowo przezwyciężyć w długotrwałym procesie rehabilitacji. Proces ten obejmuje: rehabilitację leczniczą, rehabilitację podstawową, rehabilitację zawodową, rehabilitację psychiczną, rehabilitację społeczną, czyli rehabilitację kompleksową.
W innym ujęciu proces rehabilitacji osób z uszkodzonym wzrokiem obejmuje zorganizowane oddziaływania rehabilitacyjne prowadzone przez specjalistów rehabilitacji, oddziaływania działaczy i wolontariuszy i samorehabilitację. W skład tego procesu wchodzi również oddziaływanie na rodzinę osoby niewidomej czy słabowidzącej oraz na jej szersze środowisko społeczne.
Zagadnienia wyrównywania szans osób z uszkodzonym wzrokiem omówię na podstawie zaleceń Organizacji Narodów Zjednoczonych, zawartych w Rezolucji "Standardowe wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych". Ułatwi to porównanie naszej sytuacji z obowiązującymi zasadami w tej dziedzinie.
Rezolucja jest obszernym dokumentem. Poza tym wiele zapisów dotyczy: krajów trzeciego świata, międzynarodowej kontroli przestrzegania standardowych zasad, międzynarodowej współpracy, innych rodzajów niepełnosprawności itp. Nie zamieszczam jej więc w całości. Przy wyborze zaleceń zawartych w rezolucji kierowałem się ich przydatnością dla niewidomych i słabowidzących oraz organizacji pozarządowych działających na ich rzecz. Mam nadzieję, że dostarczam w ten sposób argumentów w dyskusjach z przedstawicielami władz, kandydatami do parlamentu i samorządu.
Pozostawiłem wszystkie 22. zasady i ich bliższe określenia. Każda z nich zawiera kilka, a nawet kilkanaście zaleceń. W celu skrócenia tekstu wykreśliłem niektóre zalecenia i dokonałem niewielkich skrótów innych zaleceń. Pozostawiłem jednak oryginalną ich numerację. Stąd numeracja ta nie jest kolejna np. 2, 4 i 7, ponieważ pozostałe pominąłem. Pełny tekst Rezolucji można znaleźć w internecie, m.in. pod adresem:
http://www.mpips.gov.pl/default.asphttp://www.mpips.gov.pl/Polityka_spoleczna/Osoby_niepelnosprawne/ONZ/ONZ.doc
Pragnę jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że to, co jest obowiązkiem np. władz gminy, jest prawem jej mieszkańców. Jeżeli więc państwo ma jakieś obowiązki w stosunku do osób niepełnosprawnych, to osoby te mają prawo domagać się realizacji tego obowiązku. Dlatego, chociaż omawiana Rezolucja nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego, ma duże znaczenie jako wytyczna Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Przystępuję do prezentowania "Standardowych zasad..." oraz wielu szczegółowych zaleceń i ich komentowania.

"I. WSTĘPNE WARUNKI RÓWNOPRAWNEGO UCZESTNICTWA
Zasada 1. Budzenie świadomości
Państwa powinny podjąć działania w celu podniesienia poziomu świadomości społeczeństwa na temat osób niepełnosprawnych, ich praw, potrzeb, możliwości i wkładu w życie społeczne.
1. Państwa powinny zagwarantować, by odpowiednie władze rozpowszechniały aktualne informacje na temat dostępnych programów i form pomocy dla osób niepełnosprawnych, ich rodzin, profesjonalistów z tej dziedziny oraz wszystkich innych obywateli.
2. Państwa powinny inicjować i wspomagać kampanie informacyjne dotyczące osób niepełnosprawnych oraz polityki w zakresie niepełnosprawności. Kampanie te powinny nieść przesłanie, że osoby niepełnosprawne są obywatelami posiadającymi te same prawa i obowiązki, co inni.
3. Państwa powinny zachęcać środki przekazu do przedstawiania pozytywnego wizerunku osób niepełnosprawnych i konsultować się w tej sprawie z ich organizacjami.
5.      Państwa powinny zapraszać osoby niepełnosprawne i ich rodziny oraz organizacje do uczestnictwa w programach edukacji publicznej, dotyczących niepełnosprawności.
7.      Państwa powinny inicjować i promować programy, nastawione na podniesienie poziomu świadomości osób niepełnosprawnych co do tkwiących w nich możliwości i przysługujących im praw".
Bez wątpienia, są to ważne zalecenia i chyba w niewielkim stopniu stosowane w naszym kraju. Informacja, która odgrywa bardzo pożyteczną rolę w kształtowaniu poglądów na temat niepełnosprawności, oraz szerzenia wiedzy na temat ograniczeń, jakie powoduje i możliwości, którymi dysponuje osoba niewidoma czy słabowidząca, jakie posiada uprawnienia, kto może udzielić niezbędnej pomocy, jest w naszym środowisku w bardzo szczątkowym wymiarze. Osoby wyrobione, zaradne, zrehabilitowane potrafią doszukać się potrzebnych im informacji. Natomiast nowo ociemniali i rodzice, którym rodzi się dziecko z uszkodzonym wzrokiem są niemal całkowicie zdani na siebie i zagubieni. Działacze i wolontariusze mogą pomóc, ale tylko tym, którzy się do nich zgłoszą, którzy szukają pomocy i wiedzą, że można ją otrzymać. Większe możliwości mają środki przekazu, ale ich wiedza na temat problematyki osób z uszkodzonym wzrokiem jest znikoma. Z tych i podobnych powodów omawiane zalecenia są bardzo aktualne dla władz rządowych, samorządowych i organizacji pozarządowych w naszym kraju.

"Zasada 2. Opieka medyczna
Państwa powinny zapewnić skuteczną pomoc medyczną osobom niepełnosprawnym.
3. Państwa powinny zagwarantować, by osoby niepełnosprawne otrzymywały opiekę medyczną na tym samym poziomie i w ramach tego samego systemu, co pozostali członkowie społeczeństwa.
6. Państwa powinny zagwarantować osobom niepełnosprawnym, które tego potrzebują, wszelkie regularne zabiegi lecznicze oraz leki przyczyniające się do utrzymania lub poprawy poziomu ich funkcjonowania".
         A w naszym kraju są problemy związane z korzystaniem z niektórych form leczenia. Niewidomi na przykład mają ograniczone możliwości korzystania z leczenia klimatycznego, gdyż nie mogą wyjeżdżać do sanatoriów z przewodnikami. Samodzielny pobyt niewidomego w miejscowości uzdrowiskowej, w nieznanym środowisku społecznym i geograficznym jest tak stresujący, że może zniweczyć skutki zabiegów terapeutycznych.
Są i specyficzne problemy związane z leczeniem schorzeń i wad wzroku. Generalnie można powiedzieć, że leczenie to nie jest rehabilitacją osób niewidomych. Oczywiście, są też oddziaływania o charakterze rehabilitacyjnym, które nie mają charakteru ściśle leczniczego. Mam tu na myśli usprawnienie widzenia. Zajmują się tym instruktorzy rehabilitacji wzroku, którzy stosują trening widzenia. Trening taki nie poprawia ostrości widzenia ani pola widzenia. Powoduje natomiast, że osoba słabowidząca potrafi lepiej wykorzystywać możliwości widzenia, jakie jej pozostały. Niestety, ta forma pomocy nie jest zbytnio rozpowszechniona w naszym kraju.
Ważną pomoc dla osób słabowidzących stanowią optyczne i nieoptyczne pomoce. Postęp technologiczny w tej dziedzinie powoduje, że ich zastosowanie jest coraz większe i wygodniejsze. Powstają coraz doskonalsze lupy o dużych powiększeniach i dość dużych polach obserwacji, lunetki, liniały optyczne, folie optyczne itp.
Produkowane są też elektroniczne urządzenia powiększające obraz - powiększalniki i lupy elektroniczne. Mają one zastosowanie w różnych warunkach i przy różnych uszkodzeniach wzroku. Umożliwiają bowiem nie tylko powiększenia, ale również zmiany kontrastów, wyodrębnianie fragmentów tekstu i ich wielokrotne powiększanie, oglądanie obrazu w inwersji, czyli zmianę tła z jasnego na ciemne i znaków z ciemnych na jasne.
Powiększalniki przydatne są do czytania tekstów, oglądania szkiców, rysunków, zdjęć. Lunetki przydatne są przy poruszaniu się po drogach publicznych, ulicach, korzystaniu ze środków lokomocji. Lupy łatwo przenosić i używać do oglądania mniejszych przedmiotów w różnych warunkach. Inne pomoce mają zastosowanie dla poszczególnych osób słabowidzących w zależności od charakteru uszkodzenia ich wzroku lub od wykonywanych czynności. Przy czytaniu tekstów przez osoby niewymagające zbyt dużych powiększeń - dobre są liniały i folie optyczne. Dla innych lepsze są monookulary lub lunety z nakładką do bliży.
Przy niektórych uszkodzeniach wzroku pomocne są barwne folie, które nie powiększają oglądanych obiektów, np. znaków graficznych, lecz powodują zmiany kontrastu. Można dobierać folie, które dają taki kontrast kolorystyczny, jaki jest najlepiej odbierany przez uszkodzony wzrok konkretnej osoby.
Zastosowanie pomocy optycznych i nieoptycznych wielu słabowidzącym pomaga osiągnąć znaczny stopień samodzielności. Ich sprawność wzrasta niepomiernie. Jest to efektywna forma wyrównywania ich szans życiowych.
Niewidomi i słabowidzący chorują podobnie jak inni ludzie. Ich problemy są jednak inne niż problemy chorych osób widzących. Niezbędna jest im też inna pomoc, przede wszystkim nauczenie radzenia sobie ze skutkami choroby metodami bezwzrokowymi. W takim przypadku terapia wiąże się bardzo ściśle z rehabilitacją. Dotyczy to takich form pomocy, którymi nie zajmują się placówki służby zdrowia ani personel medyczny w powszechnym rozumieniu tych określeń.
Poziomu przestrzegania zaleceń dotyczących ochrony zdrowia niewidomych w naszym kraju nie możemy więc uznać za zadowalający.

"Zasada 3. Rehabilitacja
Państwa powinny zapewnić usługi rehabilitacyjne osobom niepełnosprawnym po to, aby mogły one osiągać i utrzymywać optymalny poziom niezależności i funkcjonowania.
1.      Państwa powinny rozwijać krajowe programy rehabilitacji dla wszystkich grup osób niepełnosprawnych. Programy takie powinny być oparte na aktualnych indywidualnych potrzebach jednostek oraz na zasadach pełnego uczestnictwa i równości.
2.      Programy te powinny zawierać szeroki zakres działań np. szkolenie umiejętności w celu poprawy lub wyrównania uszkodzonych funkcji, poradnictwo dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin, rozwijanie pewności siebie osób niepełnosprawnych oraz usługi rutynowe, takie jak diagnostyka i porady.
3.      Osoby niepełnosprawne, które wymagają rehabilitacji powinny mieć do niej dostęp.
4.      Osoby niepełnosprawne i ich rodziny powinny mieć możliwość uczestniczenia w planowaniu i organizowaniu usług rehabilitacyjnych, które bezpośrednio ich dotyczą.
6. Powinno się zachęcać osoby niepełnosprawne i ich rodziny do angażowania się w prowadzenie zajęć rehabilitacyjnych, np. w roli szkoleniowców, instruktorów lub doradców.
7.      Państwa powinny wykorzystywać ekspertyzy organizacji osób niepełnosprawnych przy opracowywaniu lub ocenie programów rehabilitacyjnych".
Zalecenia z dziedziny rehabilitacji dotyczą licznych niewidomych i słabowidzących. Można powoływać się na nie przy uzasadnianiu wniosków np. o pomoc finansową na działalność rehabilitacyjną.
Niestety, w Polsce nie ma systemu finansowania rehabilitacji niewidomych i słabowidzących, nawet osób nowo ociemniałych.
Szkolenie rehabilitacyjne ułatwia opanowanie umiejętności wykonywania różnych czynności metodami bezwzrokowymi. Wypracowane zostały metody pokonywania wielu trudności wynikających z całkowitej bądź częściowej utraty możliwości widzenia. Proces rehabilitacji kompleksowej jest długotrwały i uciążliwy. Wymaga zaangażowania osób niepełnosprawnych, przekonania ich o korzyściach ze szkolenia rehabilitacyjnego, wyposażenia w sprzęt rehabilitacyjny oraz spełnienia wielu innych warunków. Jednym z najważniejszych czynników, ułatwiających proces rehabilitacji i osiągnięcie zadowalających rezultatów, jest fachowa pomoc instruktorów rehabilitacji i praktyczne wykazanie istniejących możliwości. Dobre rezultaty najłatwiej osiągnąć w wyniku zorganizowanego szkolenia rehabilitacyjnego. Bez takiego szkolenia proces rehabilitacji przebiega znacznie dłużej i w zdecydowanej większości przypadków, nie da się osiągnąć zadowalających wyników.
Jak już wiemy, uszkodzenie wzroku powoduje wiele ograniczeń i utrudnień. Celem szkoleń rehabilitacyjnych jest nauczenie przezwyciężania trudności, wypracowania bezwzrokowych metod wykonywania różnych czynności. Szkolenie rehabilitacyjne wymaga więc prowadzenia różnych zajęć, zastosowania różnorodnego sprzętu rehabilitacyjnego, wielu prób, wysiłku i wytrwałości.
Osoby z uszkodzonym wzrokiem, a przede wszystkim nowo ociemniałe, potrzebują szkolenia rehabilitacyjnego, m.in. z zakresu:
- wstępnego przygotowania do rehabilitacji i samorehabilitacji, przede wszystkim przekonania o potrzebie i możliwościach rehabilitacji,
- szkolenia z zakresu orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się poza własnym mieszkaniem,
- przywrócenia możliwości posługiwania się pismem,
- nauczenia wykonywania czynności samoobsługowych,
- opanowania umiejętności prowadzenia gospodarstwa domowego.
Są również szkolenia rehabilitacyjne, które są potrzebne tylko niektórym osobom, na przykład przeszkolenie niewidomych rodziców wykonywania czynności pielęgnacyjnych niemowląt metodami bezwzrokowymi czy nauczenie osób starszych, zwłaszcza mieszkających samotnie, radzenia sobie z problemami wynikającymi ze ślepoty i podeszłego wieku.
Niektórym osobom potrzebne są również inne szkolenia rehabilitacyjne. Nie będę jednak zatrzymywać się nad tymi zagadnieniami, gdyż chcę tylko zwrócić uwagę na różnorodne potrzeby bez ich szczegółowego omawiania. Chcę też zaznaczyć, że nasze państwo w znikomym stopniu realizuje zalecenia dotyczące pozamedycznej rehabilitacji dorosłych osób niepełnosprawnych. Inaczej ma się sprawa z młodzieżą i dziećmi, które pobierają naukę w ośrodkach szkolno-wychowawczych. Ośrodki te realizują, oprócz celów dydaktycznych i wychowawczych, również cele rehabilitacyjne. Dla dorosłych przewidziano tylko turnusy rehabilitacyjne, które często nie mają nic wspólnego z rehabilitacją, oraz warsztaty terapii zajęciowej, które powinny być przeznaczone dla osób o szczególnych potrzebach. Rehabilitacja niewidomych i słabowidzących prowadzona jest niemal wyłącznie przez organizacje pozarządowe, które muszą częściowo finansować ją z własnych środków. Mogą wprawdzie ubiegać się o dofinansowanie tej działalności, ale nie mają pewności czy je otrzymają, kiedy otrzymają i w jakiej wysokości. Nie można tego uznać za realizację zaleceń Organizacji Narodów Zjednoczonych.

"Zasada 4. Służby wspierające
Państwa powinny zagwarantować osobom niepełnosprawnym pełen zakres służb wspierających, włączając w to wszelkie urządzenia pomocnicze po to, by pomóc im w podnoszeniu poziomu niezależności w życiu codziennym oraz w egzekwowaniu przysługujących im praw.
1.      Państwa powinny zagwarantować, w zależności od potrzeb osób niepełnosprawnych, zaopatrzenie w urządzenia pomocnicze i sprzęt rehabilitacyjny oraz zapewnić indywidualną pomoc w postaci osobistych asystentów i tłumaczy, co stanowić będzie ważny czynnik wyrównywania ich szans.
2. Państwa powinny wspierać rozwój, produkcję, dystrybucję oraz serwis urządzeń pomocniczych i sprzętu rehabilitacyjnego, a także upowszechniać wiedzę o ich istnieniu.
4.      Państwa powinny być świadome faktu, że wszystkie osoby niepełnosprawne, które potrzebują urządzeń pomocniczych, powinny mieć do nich swobodny dostęp, niezależnie od swojej sytuacji finansowej. Oznacza to, że urządzenia pomocnicze i sprzęt rehabilitacyjny powinien być bezpłatny lub bardzo tani".
Zalecenia powyższe realizowane są przede wszystkim za pośrednictwem PFRON-u. Nie jest to jednak systemowa, obowiązkowa pomoc, a tylko uznaniowa, w znacznej mierze uzależniona od sytuacji materialnej osoby niepełnosprawnej i jej rodziny. Nie stanowi więc wyrównywania szans w ścisłym tego słowa znaczeniu.

"II. KLUCZOWE OBSZARY RÓWNOPRAWNEGO UCZESTNICTWA
Zasada 5. Dostępność
Państwa powinny zdawać sobie sprawę z ogromnego znaczenia problemu dostępności w procesie wyrównywania szans we wszystkich sferach życia społecznego. Wobec osób niepełnosprawnych Państwa powinny :
1. Inicjować programy działania zmierzające do usuwania przeszkód utrudniających uczestnictwo i poruszanie się w środowisku fizycznym, we własnych mieszkaniach, obiektach użyteczności publicznej, komunikacji miejskiej i innych środkach transportu, na ulicach i innych miejscach środowiska zewnętrznego.
4. Standardy i normy dostępności, już w momencie ich tworzenia, powinny być konsultowane z organizacjami osób niepełnosprawnych. Organizacje te powinny, również na własnym terenie, brać udział w początkowej fazie planowania obiektów użyteczności publicznej celem zapewnienia maksymalnie łatwego dostępu do nich.
5. Osoby niepełnosprawne oraz (tam, gdzie jest to uzasadnione) ich rodziny, sprzymierzeńcy i obrońcy praw, powinni w każdym momencie mieć dostęp do pełnej informacji na temat diagnozy, przysługujących im praw oraz dostępnych służb, świadczeń i programów działania.
6. Państwa powinny rozwijać strategie zapewniające dostęp do informacji i publikacji różnym grupom osób niepełnosprawnych. By ułatwić ten dostęp osobom o słabym wzroku konieczne są wydawnictwa i publikacje drukowane dużą czcionką lub w alfabecie Braille'a, taśmoteki i inne odpowiednie urządzenia.
9. Państwa powinny zachęcać telewizję, radio i prasę, by starały się bardziej udostępniać swoje programy osobom niepełnosprawnym.
10.    Państwa powinny zagwarantować, aby informacja komputerowa i systemy usług oferowane społeczeństwu były konstruowane z myślą o niepełnosprawnych użytkownikach bądź adaptowane do ich potrzeb".
Bogactwo zaleceń, które można wykorzystywać w walce o wolne chodniki, dostęp do informacji itp. Trzeba przyznać, że wiele z tych zaleceń jest realizowanych, przede wszystkim w zakresie likwidacji barier architektonicznych, głównie pod kątem osób niesprawnych ruchowo. Z wydawnictwami dla niewidomych i słabowidzących na przykład jest już znacznie gorzej. Bywa, że wydawcy prasy środowiskowej otrzymują dofinansowanie późno i w znacznie mniejszym zakresie, niż jest to niezbędne.
Zalecenia jednak są ważne i należy starać się o ich jak najpełniejszą realizację.

"Zasada 6. Edukacja
Państwa powinny brać pod uwagę zasadę równych szans w zakresie edukacji podstawowej, średniej i wyższej, o charakterze integracyjnym, dla niepełnosprawnych dzieci, młodzieży i dorosłych. Państwa powinny zagwarantować, by kształcenie osób niepełnosprawnych stanowiło integralną część systemu oświaty.
3.      Grupy zrzeszające rodziców oraz organizacje osób niepełnosprawnych powinny być zaangażowane w proces kształcenia na wszystkich poziomach".
Przytoczone zalecenie może przydać się rodzicom działającym w klubach rodziców dzieci niewidomych oraz w stowarzyszeniach działających na rzecz dzieci i młodzieży z uszkodzonym wzrokiem. Można jednak stwierdzić, że na rzecz dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, w tym z uszkodzonym wzrokiem, w naszym kraju zrobiono i robi się bardzo dużo. W przypadku dzieci i młodzieży z uszkodzonym wzrokiem rozwija się jednocześnie dwa systemy, tj. system nauczania specjalnego (ośrodki szkolno-wychowawcze) i system nauczania zintegrowanego. Prowadzi to czasami do nieprawidłowości, gdyż nie ma aż tyle dzieci i młodzieży, wymagającej specjalistycznej pomocy edukacyjnej.

"Zasada 7. Zatrudnienie
Państwa powinny uznać zasadę, że należy wzmocnić pozycję osób niepełnosprawnych tak, aby zaczęły one egzekwować swoje prawa, zwłaszcza w dziedzinie zatrudnienia. Powinny one posiadać równe szanse wykonywania pożytecznego i satysfakcjonującego finansowo zajęcia na otwartym rynku pracy.
2.      Państwa powinny aktywnie wspierać integrację osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Aktywne wsparcie powinno przejawiać się poprzez różnorodność podjętych działań, takich jak szkolenia zawodowe, systemy motywacyjne, zatrudnienie zastrzeżone lub przeznaczone dla określonych osób, pożyczki lub kredyty dla małego biznesu, wyłączne kontrakty lub uprawnienia do produkcji uprzywilejowanej, ulgi podatkowe, udogodnienia kontraktowe lub inna techniczna czy finansowa pomoc dla zakładów zatrudniających osoby niepełnosprawne.
3. Państwowe programy działań powinny obejmować:
a) działania nastawione na projektowanie i przystosowywanie stanowisk pracy oraz terenów wokół zakładów pracy tak, aby były dostępne dla osób o różnych rodzajach niepełnosprawności;
b) popieranie wykorzystywania nowych technologii oraz projektowania i produkcji urządzeń pomocniczych, narzędzi, wyposażenia oraz środków ułatwiających dostęp do takiego wyposażenia.
4.      Państwa powinny inicjować i wspierać kampanie nastawione na podnoszenie poziomu świadomości społecznej, aby zmienić negatywne postawy i uprzedzenia wobec niepełnosprawnych pracowników.
7. Nadrzędnym celem powinno być zatrudnianie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Dla osób niepełnosprawnych, których potrzeb nie da się w ten sposób zaspokoić, alternatywą powinny być małe zakłady pracy chronionej lub zatrudnienie wspomagane.
9. Państwa, organizacje pracowników i pracodawcy powinni współpracować z organizacjami osób niepełnosprawnych, aby wykorzystać wszystkie możliwości szkolenia i zatrudnienia, z uwzględnieniem ruchomego czasu pracy, pracy w niepełnym wymiarze, podziału obowiązków, pracy na własny rachunek, opiekunów w pracy dla osób niepełnosprawnych".
Jest to bogaty program i w znacznej mierze realizowany w naszym kraju. Na wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych przeznacza się wielkie pieniądze. Niestety, system wspierania, mimo że kosztowny, jest niedostatecznie efektywny, a nawet stwarza pole dla patologii. Pisałem o tym w piętnastej części tego cyklu pt.: "Zatrudnienie osób z uszkodzonym wzrokiem w Polsce po 1989 r."

"Zasada 8. Środki utrzymania i zabezpieczenie socjalne
Państwa są odpowiedzialne za bezpieczeństwo socjalne i zapewnienie środków utrzymania osobom niepełnosprawnym.
1.      Państwa powinny zagwarantować odpowiednie wsparcie finansowe w postaci dodatku do dochodu osobom niepełnosprawnym, które z powodu niepełnosprawności lub czynników związanych z niepełnosprawnością utraciły czasowo pracę, utraciły część swego dochodu lub nie zaoferowano im zatrudnienia. Państwa powinny zagwarantować, by wsparcie finansowe obejmowało koszty wynikające z niepełnosprawności, ponoszone przez osoby niepełnosprawne i ich rodziny.
3.      Państwa powinny także zagwarantować dodatek do dochodu i zabezpieczenie socjalne opiekunom osób niepełnosprawnych.
4.      Systemy zabezpieczenia socjalnego powinny stwarzać bodźce stymulujące osoby niepełnosprawne w kierunku samodzielnego wypracowania przez nich dochodu. Systemy te powinny same organizować lub wnosić wkład w organizowanie, rozwój i finansowanie szkolenia zawodowego oraz pomagać przy wyszukiwaniu miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych.
6. Dodatek do dochodu powinien być wypłacany tak długo i w takiej formie, by nie zniechęcać osoby niepełnosprawnej do poszukiwania pracy".
Powyższe zasady, może z wyjątkiem dodatków, które mają na celu pokrywanie kosztów wynikających z niepełnosprawności, są w naszym kraju realizowane w znacznej mierze. Są dziedziny pomocy, które wymagają doskonalenia, zwiększenia świadczeń, wprowadzenia nowych rozwiązań, ale musimy przyznać, że postęp w omawianej dziedzinie jest znaczący. Nie dorównujemy krajom bogatym, ale omawiana pomoc jest u nas różnorodna i odczuwalna.

"Zasada 9. Życie rodzinne i integralność jednostki
Państwa powinny promować pełne uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu rodzinnym. Powinny promować prawo do integralności osobistej i zagwarantować, by prawo nie dyskryminowało osób niepełnosprawnych ze względu na związki seksualne, małżeństwo i rodzicielstwo.
1.      Należy umożliwić osobom niepełnosprawnym życie we własnej rodzinie. Państwa powinny zalecać włączanie do poradnictwa rodzinnego zagadnień dotyczących niepełnosprawności i jej wpływu na życie rodzinne. Rodziny z osobami niepełnosprawnymi powinny móc korzystać z usług umożliwiających okresowe zastąpienie ich w sprawowaniu funkcji opiekuńczych (domy krótkiego pobytu, opiekunowie)".
Jest to bardzo ważna dziedzina życia ludzkiego i bardzo ważne zalecenia, ale niełatwo wcielać je w życie. Osobom niepełnosprawnym, jak w każdej dziedzinie, w życiu rodzinnym potrzebna jest pomoc. Powinna być ona realizowana przede wszystkim przez tworzenie materialnych warunków do życia.

"Zasada 10. Kultura
Państwa powinny zagwarantować osobom niepełnosprawnym integrację i możliwość uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych na równych prawach.
1.      Państwa powinny zagwarantować, by osoby niepełnosprawne miały możliwości wykorzystania swego potencjału twórczego, artystycznego i intelektualnego, nie tylko dla własnych korzyści, ale jako wzbogacenie własnej społeczności. Przykładem takiej działalności może być taniec, muzyka, literatura, teatr, sztuki plastyczne, malowanie i rzeźba.
2.      Państwa powinny zapewnić osobom niepełnosprawnym dostęp do ośrodków kultury i usług z nią związanych, np. teatry, muzea i biblioteki.
3.      Państwa powinny inicjować rozwój i wykorzystanie specjalnych urządzeń technicznych, aby udostępnić osobom niepełnosprawnym takie formy kultury jak literatura, film i teatr".
Organizacje pozarządowe mogą spełniać ważną rolę przy realizacji powyższej zasady. Oprócz działalności na większą skalę np. Krajowego Centrum Kultury Niewidomych prowadzonego przez PZN, ważną rolę pełnić mogą koła PZN-u i mniejsze organizacje pozarządowe działające na rzecz osób z uszkodzonym wzrokiem. Państwo i inne instytucje pełnią również pożyteczną rolę w propagowaniu i udostępnianiu audiodeskrypcji. Ułatwia to odbiór filmu, sztuk teatralnych, seriali telewizyjnych itp.

"Zasada 11. Sport i rekreacja
Państwa podejmą działania, aby zapewnić osobom niepełnosprawnym równe możliwości uprawiania sportu i rekreacji.
1.      Państwa powinny inicjować działania w kierunku udostępniania osobom niepełnosprawnym takich miejsc jak hotele, plaże, hale sportowe, sale gimnastyczne, itp.
2.      Władze odpowiedzialne za turystykę, agencje turystyczne, hotele, organizacje wolontariuszy i inni zaangażowani w organizowanie rekreacji i podróży powinni oferować swoje usługi wszystkim, uwzględniając jednak szczególne potrzeby osób niepełnosprawnych.
3.      Organizacje sportowe powinny być zachęcane do rozwijania możliwości uczestnictwa osób niepełnosprawnych w działalności sportowej. W pewnych przypadkach wystarczające mogą okazać się działania poprawiające dostęp osób niepełnosprawnych do takiej działalności. W pozostałych przypadkach należy organizować specjalne formy rekreacji i sportu. Państwa powinny wspomagać uczestnictwo osób niepełnosprawnych w krajowych i międzynarodowych imprezach sportowych.
5.      Organizatorzy sportu i rekreacji powinni konsultować się z organizacjami osób niepełnosprawnych przy planowaniu rozwoju usług dla tych osób".
Zadanie to jest adresowane głównie do organizacji sportowych np. Stowarzyszenia Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących "Cross". Inne stowarzyszenia, w tym koła i okręgi PZN-u organizują głównie turystykę. W sumie, chociaż nie wszędzie, są spore możliwości uprawiania sportu, a zwłaszcza turystyki autokarowej i pieszej.

"Zasada 12. Religia
Państwa będą podejmować działania ułatwiające równoprawne uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu religijnym ich społeczności.
3.      Państwa powinny ułatwiać dostęp do literatury religijnej osobom cierpiącym na uszkodzenia narządów zmysłów.
4.      Państwa i/lub organizacje religijne powinny konsultować z organizacjami osób niepełnosprawnych podejmowanie działań zapewniających równoprawne uczestnictwo w życiu religijnym".
W Polsce zalecenia powyższe realizuje głównie duszpasterstwo niewidomych, które organizuje spotkania o charakterze religijnym, pielgrzymki i udostępnia literaturę religijną. Poza tym niewidomi i słabowidzący mogą bez szczególnych utrudnień uczestniczyć w życiu religijnym swoich wspólnot parafialnych lub innych.

"III. DZIAŁANIA WDROŻENIOWE

Zasada 13. Informacja i badania naukowe
Państwa przyjmują główną odpowiedzialność za gromadzenie i rozpowszechnianie informacji na temat warunków życiowych osób niepełnosprawnych oraz promowanie badań naukowych dotyczących wszystkich aspektów ich życia, łącznie z analizowaniem przeszkód utrudniających im codzienne funkcjonowanie".
Pomijam tu wszystkie zalecenia szczegółowe. Są to zadania raczej dla władz centralnych dużych stowarzyszeń działających na rzecz osób z uszkodzonym wzrokiem. Nie znam działań państwa w tym zakresie nie licząc Głównego Urzędu Statystycznego i wyższych uczelni, a przede wszystkim Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie.

"Zasada 14. Kreowanie polityki i planowanie
Państwa powinny zagwarantować, by problemy niepełnosprawności były uwzględniane w skali całego kraju w procesie kreowania polityki i planowania dotyczącego tych problemów.
2.      Państwa powinny włączać organizacje osób niepełnosprawnych w proces podejmowania decyzji odnoszących się do planów i programów dotyczących osób niepełnosprawnych lub wpływających na ich status ekonomiczny i społeczny.
4.      Główna odpowiedzialność państw za sytuację osób niepełnosprawnych nie zwalnia innych z tej odpowiedzialności. Powinno się zachęcać każdego, kto jest odpowiedzialny za określone usługi, działania lub informowanie społeczeństwa, do wzięcia na siebie odpowiedzialności, by jego działalność była dostępna dla osób niepełnosprawnych.
5.      Państwa powinny ułatwiać społeczności lokalnej rozwijanie programów i działań na rzecz osób niepełnosprawnych".
Niezmiernie ważne zalecenia. Można domagać się ich realizacji od gminy począwszy, a na władzach rządowych kończąc. Niestety, konsultacje z organizacjami pozarządowymi nie należą do łatwych. Występują bowiem wielkie różnice poglądów w zależności od rodzaju niepełnosprawności, a nawet w obrębie jednej niepełnosprawności, np. uszkodzeń narządu wzroku.

"Zasada 15. Tworzenie prawa
Państwa odpowiadają za tworzenie podstaw prawnych dla działań prowadzących do pełnego uczestnictwa i wyrównywania szans osób niepełnosprawnych".
Podaję tu tylko fragment pierwszego zalecenia.
"1. Państwa muszą zagwarantować, by organizacje osób niepełnosprawnych były zaangażowane w tworzenie krajowego prawa, jak również w stały proces jego oceny".
Z realizowaniem tego zalecenia występują trudności, o których pisałem przy omawianiu poprzedniej zasady.

"Zasada 16. Polityka ekonomiczna
Państwa ponoszą odpowiedzialność finansową za krajowe programy i działania nakierowane na tworzenie równych szans osobom niepełnosprawnym.
1.      Państwa powinny uwzględniać kwestie dotyczące niepełnosprawności w budżetach wszystkich organów rządowych szczebla krajowego, regionalnego i lokalnego.
2.      Państwa, organizacje pozarządowe i inne zainteresowane organy powinny współdziałać w celu określenia najefektywniejszych sposobów wspierania projektów i działań na rzecz osób niepełnosprawnych".
Myślę, że mimo trudności, warto przypominać o tych obowiązkach. Niestety, są one realizowane chyba w niewielkim stopniu.

"Zasada 17. Koordynacja działań
Państwa są odpowiedzialne za ustanowienie i umacnianie pozycji krajowych komitetów koordynacyjnych lub innych podobnych organów, które służyłyby jako instancje ogniskujące na szczeblu krajowym działania dotyczące problemów niepełnosprawności".
Pomijam wszystkie szczegółowe zalecenia. W Polsce zadanie to jest realizowane głównie przez urząd Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych oraz przez Radę Konsultacyjną działającą przy tym urzędzie.

"Zasada 18. Organizacje osób niepełnosprawnych
Państwa powinny określić prawo organizacji osób niepełnosprawnych do reprezentowania osób niepełnosprawnych na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. Powinny także uznać doradczą rolę organizacji osób niepełnosprawnych w kształtowaniu polityki społecznej w odniesieniu do tych osób.
1.      Państwa powinny zachęcać i wspomagać ekonomicznie oraz w inny sposób tworzenie i umacnianie pozycji organizacji osób niepełnosprawnych, członków ich rodzin i/lub obrońców. Powinny uznać, że organizacje te mają do spełnienia ważną rolę w rozwoju polityki społecznej wobec niepełnosprawności.
3.      Rola organizacji osób niepełnosprawnych może polegać na określeniu potrzeb i priorytetów, uczestnictwie w planowaniu, wdrażaniu i ocenie służb, usług i działań dotyczących życia osób niepełnosprawnych oraz na przyczynianiu się do podnoszenia poziomu świadomości społeczeństwa i propagowaniu zmian.
4.      Jako ciała samopomocowe, organizacje osób niepełnosprawnych stwarzają możliwości rozwijania umiejętności w różnych dziedzinach oraz zapewniają członkom tych organizacji wzajemne wsparcie i wymianę informacji.
5.      Organizacje osób niepełnosprawnych mogą pełnić doradczą rolę w różny sposób, np. posiadając stałą reprezentację w zarządach agend finansowanych przez rząd, służąc komisjom publicznym i dostarczając wiedzy eksperckiej na temat różnych projektów.
6.      Rola doradcza organizacji osób niepełnosprawnych powinna mieć stały charakter.
7.      Organizacje powinny być stale reprezentowane w krajowym komitecie koordynacyjnym i innych podobnych organach.
8.      Powinno się rozwijać i umacniać rolę lokalnych organizacji osób niepełnosprawnych w celu zapewnienia wpływu tych organizacji na problemy środowiska lokalnego".
Jak widzimy ONZ docenia rolę organizacji pozarządowych. W naszym kraju jednak organizacje te borykają się z trudnościami finansowymi. Żeby mogły pełnić zalecaną rolę, muszą zatrudniać fachowców, a to nie jest łatwe z powodu braku pieniędzy. Podobnie jest z realizowaniem innych zadań przez te organizacje.

"Zasada 19. Szkolenie personelu
Państwa są odpowiedzialne za zapewnienie na wszystkich poziomach właściwego szkolenia personelu, zaangażowanego w planowanie i prowadzenie programów i usług dla osób niepełnosprawnych.
3.      Państwa powinny opracowywać programy szkoleniowe w konsultacji z organizacjami osób niepełnosprawnych, a same osoby niepełnosprawne powinny uczestniczyć jako nauczyciele, instruktorzy lub doradcy w programach szkoleniowych dla personelu".
Ważne zalecenia. Można tylko oczekiwać, że będą realizowane.

"Zasada 20. Monitoring krajowy i ocena programów dotyczących niepełnosprawności w zakresie wdrażania Zasad
Państwa są odpowiedzialne za stałą kontrolę i ocenę wdrażania programów krajowych oraz służb i usług dotyczących wyrównywania szans osób niepełnosprawnych".
Pomijam wszystkie szczegółowe zalecenia. Organizacje pozarządowe mogą współdziałać w realizacji tej zasady przez zwracanie uwagi na działania niezgodne z prezentowaną Rezolucją.

"Zasada 21. Współpraca techniczna i gospodarcza
Obowiązkiem państw uprzemysłowionych i rozwijających się jest współpraca i podejmowanie działań na rzecz poprawy warunków życia osób niepełnosprawnych w krajach rozwijających się".
Zasadę tę przytaczam jedynie dla porządku, ale pomijam zalecenia szczegółowe. Zasada ta bowiem i zalecenia nie mają wpływu na sytuację polskich niewidomych i słabowidzących.

"Zasada 22. Współpraca międzynarodowa
Państwa będą aktywnie uczestniczyć we współpracy międzynarodowej dotyczącej polityki wyrównywania szans osób niepełnosprawnych".
Zasada ta dotyczy międzynarodowej współpracy, dlatego pomijam szczegółowe zalecenia. Dodam tylko, że Polska współpracuje z innymi krajami w dziedzinie pomocy osobom niepełnosprawnym. Polscy niewidomi reprezentowani są przez PZN w Europejskiej Unii Niewidomych i w Światowej Unii Niewidomych. Wymiana doświadczeń ma wielkie znaczenie w rozpowszechnianiu osiągnięć przodujących krajów w dziedzinie rehabilitacji niewidomych oraz w dziedzinie regulacji prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych.

Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych
Uchwalona przez zgromadzenie ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 13 grudnia 2006 r.
Konwencja w przeciwieństwie do innych międzynarodowych dokumentów na przykład STANDARDOWE ZASADY     WYRÓWNYWANIA SZANS OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH - Rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych 48/96), jest prawem obowiązującym wszystkie państwa, które ją ratyfikowały. Polska ratyfikowała tę Konwencję w 2012 r. Mamy więc prawo domagać się od władz przestrzegania jej postanowień.
Zapoznajmy się z Preambułą Konwencji.
"Preambuła
Państwa Strony niniejszej konwencji,
(a) przywołując zasady proklamowane w Karcie Narodów Zjednoczonych, które uznają przyrodzoną godność i wartość oraz równe i niezbywalne prawa wszystkich członków rodziny ludzkiej za podstawę wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie,
(b) uznając, że Narody Zjednoczone, w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka, ogłosiły i uzgodniły, że każdy ma prawo do korzystania ze wszystkich praw i wolności ustanowionych w tych dokumentach, bez względu na jakiekolwiek różnice,
(c) potwierdzając powszechność, niepodzielność, współzależność i powiązanie ze sobą wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz potrzebę zagwarantowania osobom niepełnosprawnym pełnego z nich korzystania, bez dyskryminacji,
(d) przywołując Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodową Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, Konwencję w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, Konwencję o prawach dziecka oraz Międzynarodową konwencję o ochronie praw wszystkich pracowników migrujących i członków ich rodzin,
(e) uznając, że niepełnosprawność jest pojęciem ewoluującym i że niepełnosprawność wynika z interakcji między osobami z dysfunkcjami a barierami wynikającymi z postaw ludzkich i środowiskowymi, które utrudniają tym osobom pełny i skuteczny udział w życiu społeczeństwa, na zasadzie równości z innymi osobami,
(f) uznając znaczenie zasad i wytycznych zawartych w Światowym programie działań na rzecz osób niepełnosprawnych i w Standardowych zasadach wyrównywania szans osób niepełnosprawnych oraz ich wpływ na popieranie, formułowanie i ocenę polityk, planów, programów i działań na szczeblu krajowym, regionalnym i międzynarodowym zmierzających do dalszego wyrównywania szans osób niepełnosprawnych,
(g) podkreślając znaczenie włączania kwestii niepełnosprawności do odpowiednich strategii zrównoważonego rozwoju, jako ich integralnej części,
(h) uznając także, że dyskryminacja kogokolwiek ze względu na niepełnosprawność jest pogwałceniem przyrodzonej godności i wartości osoby ludzkiej,
(i) uznając również różnorodność osób niepełnosprawnych,
(j) uznając potrzebę popierania i ochrony praw człowieka wszystkich osób niepełnosprawnych, w tym osób wymagających bardziej intensywnego wsparcia,
(k) zaniepokojone, że pomimo istnienia różnych rozwiązań i przedsięwzięć, osoby niepełnosprawne w dalszym ciągu napotykają na bariery w udziale w życiu społecznym jako równoprawni członkowie społeczeństwa oraz doświadczają naruszania praw człowieka we wszystkich częściach świata,
(l) uznając znaczenie współpracy międzynarodowej na rzecz poprawy warunków życia osób niepełnosprawnych w każdym kraju, szczególnie w krajach rozwijających się,
(m) uznając cenny wkład, obecny i potencjalny, osób niepełnosprawnych w ogólny dobrobyt i różnorodność społeczności, w których żyją oraz uznając, że popieranie pełnego korzystania przez osoby niepełnosprawne z praw człowieka i podstawowych wolności, a także pełnego udziału osób niepełnosprawnych wzmocni ich poczucie przynależności i przyczyni się do rozwoju ludzkości oraz postępu społecznego i gospodarczego oraz wykorzenienia ubóstwa,
(n) uznając znaczenie dla osób niepełnosprawnych ich samodzielności i niezależności, w tym wolności dokonywania wyborów,
(o) zważywszy, że osoby niepełnosprawne powinny mieć możliwość aktywnego udziału w procesie podejmowania decyzji w zakresie polityki i programów, w tym dotyczących ich bezpośrednio,
(p) zaniepokojone trudnościami, jakie napotykają osoby niepełnosprawne, które są narażone na wielorakie lub wzmocnione formy dyskryminacji ze względu na przynależność rasową, kolor skóry lub płeć, język, religię, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe, etniczne, autochtoniczne lub społeczne, sytuację majątkową, urodzenie, wiek czy inne okoliczności,
(q) uznając, że niepełnosprawne kobiety i dziewczęta są często narażone, zarówno w środowisku rodzinnym, jak i poza nim, na większe ryzyko przemocy, naruszania nietykalności osobistej lub znieważania, opuszczenia lub zaniedbywania, znęcania się lub wykorzystywania,
(r) uznając, że niepełnosprawne dzieci powinny w pełni korzystać ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, na zasadzie równości z innymi dziećmi oraz przywołując zobowiązania w tym zakresie przyjęte przez Państwa Strony Konwencji o prawach dziecka,
(s) podkreślając potrzebę uwzględniania perspektywy płci we wszystkich wysiłkach na rzecz popierania pełnego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności przez osoby niepełnosprawne,
(t) zwracając uwagę na fakt, że większość osób niepełnosprawnych żyje w warunkach ubóstwa i uznając, w związku z tym, pilną potrzebę zajęcia się problemem negatywnego wpływu ubóstwa na osoby niepełnosprawne,
(u) mając na uwadze fakt, że w celu zapewnienia pełnej ochrony osób niepełnosprawnych, w szczególności podczas konfliktów zbrojnych i obcej okupacji, konieczne jest stworzenie warunków pokoju i bezpieczeństwa, w oparciu o pełne poszanowanie celów i zasad zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych oraz przestrzeganie odpowiednich dokumentów dotyczących praw człowieka,
(v) uznając znaczenie dostępności środowiska fizycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego, dostępu do opieki zdrowotnej i edukacji oraz do informacji i środków komunikacji celem umożliwienia osobom niepełnosprawnym pełnego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności,
(w) biorąc pod uwagę, że jednostka, mająca obowiązki w stosunku do innych osób i w stosunku do społeczności do której należy, jest zobowiązana dążyć do popierania i przestrzegania praw uznanych w Międzynarodowej Karcie Praw Człowieka,
(x) wyrażając przekonanie, że rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i jest uprawniona do ochrony przez społeczeństwo i państwo, a osoby niepełnosprawne i członkowie ich rodzin powinni otrzymywać niezbędną ochronę i pomoc umożliwiającą rodzinom przyczynianie się do pełnego i równego korzystania z praw przez osoby niepełnosprawne,
(y) wyrażając przekonanie, że powszechna i całościowa Konwencja międzynarodowa, mająca na celu popieranie oraz ochronę praw i godności osób niepełnosprawnych, istotnie przyczyni się do zaradzenia głęboko niekorzystnej sytuacji społecznej osób niepełnosprawnych i będzie promować ich udział w sferze obywatelskiej, politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej, na zasadach równych szans, zarówno w krajach rozwijających się, jak i rozwiniętych, uzgodniły co następuje..."
No, na szczęście wystarczyło łacińskiego alfabetu. Po tym wstępie, w którym znajdujemy odwołania do wszystkich najważniejszych praw i wiedzy dotyczącej osób niepełnosprawnych następuje 50 artykułów dotyczących różnych aspektów życia osób niepełnosprawnych, obowiązków władz państwowych, współpracy międzynarodowej itp.
A oto trzy pierwsze artykuły Konwencji, które wyrażają podstawy filozofii zawartej w Konwencji.
"Artykuł 1
Cel
Celem niniejszej Konwencji jest popieranie, ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne oraz popieranie poszanowania ich przyrodzonej godności.
Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami".

"Artykuł 2
Definicje
W rozumieniu niniejszej konwencji:
"Komunikacja" obejmuje języki, wyświetlanie tekstu, alfabet Braille'a, komunikację przez dotyk, dużą czcionkę, dostępne multimedia, jak i sposoby, środki i formy komunikowania się na piśmie, przy pomocy słuchu, języka uproszczonego, lektora oraz formy wspomagające (augmentatywne) i alternatywne, w tym dostępną technologię informacyjno-komunikacyjną.
"Język" obejmuje język mówiony i język migowy oraz inne formy przekazu niewerbalnego.
"Dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność" oznacza jakiekolwiek różnicowanie, wykluczanie lub ograniczanie ze względu na niepełnosprawność, którego celem lub skutkiem jest naruszenie lub zniweczenie uznania, korzystania z lub wykonywania wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie polityki, gospodarki, społecznej, kulturalnej, obywatelskiej lub w jakiejkolwiek innej, na zasadzie równości z innymi osobami. Obejmuje to wszelkie przejawy dyskryminacji, w tym odmowę racjonalnego usprawnienia.
"Racjonalne usprawnienie" oznacza konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nienakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami.
"Uniwersalne projektowanie" oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. "Uniwersalne projektowanie" nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne.
"Artykuł 3
Zasady ogólne
Niniejsza Konwencja opiera się na następujących zasadach:
(a) poszanowanie przyrodzonej godności, autonomii osoby, w tym swobody dokonywania wyborów, a także poszanowanie niezależności osoby,
(b) niedyskryminacja,
(c) pełny i skuteczny udział i włączenie w społeczeństwo,
(d) poszanowanie odmienności i akceptacja osób niepełnosprawnych, będących częścią ludzkiej różnorodności i całej ludzkości,
(e) równość szans,
(f) dostępność,
(g) równość mężczyzn i kobiet,
(h) poszanowanie rozwijających się zdolności niepełnosprawnych dzieci oraz poszanowanie prawa dzieci niepełnosprawnych do zachowania tożsamości".
Jak już wsponniałem, Konwencja, która jest prawem, a nie tylko zbiorem zaleceń, wyraźnie wskazuje, jak daleko ludzkość odeszła od porzucania i zabijania osób niepełnosprawnych, lekceważenia ich ludzkich praw w wiekach późniejszych i działalności filantropijnej na ich rzecz aż do I wojny światowej.

Uwagi końcowe

Poświęciłem dużo uwagi "Standardowym zasadom wyrównywania szans osób niepełnosprawnych" uchwalonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Konfrontując ten dokument z informacjami dotyczącymi życia niewidomych w dawnych tysiącleciach i stuleciach widzimy, jak od zera doszliśmy do bardzo szczegółowych i wszechstronnych zaleceń, których celem jest wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych. Nie wszystko i nie wszędzie jest tak, jak być powinno, ale postęp jest niewyobrażalnie wielki.
Jeszcze nie omówiłem wszystkich aspektów życia związanych z utratą bądź uszkodzeniem wzroku w przekroju historycznym. Poświęcę im następne publikacje. Materialna strona tego zagadnienia wymaga jeszcze omówienia sprzętu rehabilitacyjnego. W trzecim artykule cyklu "Z laską przez tysiąclecia" zaprezentowałem tylko zastosowanie kija, który przekształcił się w białą laskę, a w czwartym znaczenie dla niewidomych psa przewodnika. W następnym artykule przedstawię rozwój sprzętu rehabilitacyjnego dla niewidomych i dla słabowidzących. Teraz tylko dodam, że w tej dziedzinie obserwujemy postęp i rozwój wręcz imponujący.