Z laską przez tysiąclecia (cz. 20)

Sprzęt rehabilitacyjny w życiu osób z uszkodzonym wzrokiem

Skryba

Sprzęt i pomoce rehabilitacyjne pełnią bardzo ważną rolę w rehabilitacji kompleksowej osób z uszkodzonym wzrokiem oraz w wyrównywaniu ich szans życiowych. Oczywiście, pełna rehabilitacja i pełne wyrównanie szans życiowych byłyby możliwe tylko wówczas, gdyby było możliwe przywrócenie sprawnego wzroku. Wszystko inne jest tylko "protezą", i to nie najlepszą. Trzeba jednak działać tak, jak można, a niekoniecznie tak, jak by się chciało. Posługujemy się więc różnorodnym sprzętem rehabilitacyjnym i pomocami rehabilitacyjnymi.
Tak jest obecnie, ale nie zawsze tak było.

Co to jest sprzęt rehabilitacyjny dla osób z uszkodzonym wzrokiem? Co to są pomoce rehabilitacyjne?

Są to różnego rodzaju urządzenia, wyroby techniczne, materiały oraz istoty żywe ułatwiające niewidomym i słabowidzącym wykonywanie czynności życia codziennego, naukę, pracę oraz funkcjonowanie społeczne.
Nie wszystkie wyroby tego rodzaju, chociaż ułatwiają wykonywanie różnych czynności, są sprzętem rehabilitacyjnym. Żeby miały charakter sprzętu czy pomocy rehabilitacyjnych, muszą ułatwiać określone czynności, których wykonywanie utrudnia lub uniemożliwia uszkodzony wzrok, albo mają dla niewidomych większe znaczenie niż dla ludzi widzących. Urządzenia, które służą wszystkim ludziom, w tym niewidomym i słabowidzącym, nie są sprzętem rehabilitacyjnym, chyba że ich rola w życiu niewidomych jest bez porównania większa, niż w życiu ludzi widzących. Najprostrzym przykładem może być łyżka. Ułatwia ona wszystkim, w tym niewidomym, jedzenie zupy. Sprzętem rehabilitacyjnym jest np. wskaźnik poziomu cieczy, który ułatwia niewidomym nalanie wrzątku do szklanki czy filiżanki. Zwykły zegarek nie jest sprzętem rehabilitacyjnym, chociażby służył osobie słabowidzącej. Sprzętem takim dla niewidomych jest brajlowski zegarek, dla słabowidzących zegarek z powiększonymi cyframi na tarczy lub powiększonym wyświetlaczem, dla niewidomych i dla słabowidzących zegarek mówiący.
Istnieje wiele rodzajów sprzętu rehabilitacyjnego, produkowanego specjalnie dla osób z uszkodzonym wzrokiem, sprzętu adaptowanego do ich potrzeb i możliwości percepcyjnych oraz produkowanego do powszechnego użytku, ale mającego dla nich specjalne znaczenie.
Postęp techniczny i technologiczny następuje bardzo szybko, zwłaszcza w elektronice. Dość szybko mogą powstawać też nowe rodzaje sprzętu i pomocy rehabilitacyjnych, dlatego nie jest możliwe opisanie wszystkich ich rodzajów. Wiedza ta musi być ciągle aktualizowana. Osoby, które nie zajmują się zawodowo rehabilitacją niewidomych i słabowidzących, wystarczy żeby wiedziały o różnych możliwościach, a konkretnego urządzenia, sprzętu czy pomocy poszukiwały wówczas, kiedy będą im potrzebne. Niewidomi i słabowidzący muszą wiedzieć znacznie więcej, muszą wiedzieć, czego im potrzeba, a te potrzeby są bardzo zróżnicowane. Dlatego w wielu przypadkach muszą korzystać z porad specjalistów lub bardziej doświadczonych kolegów.
Sprzęt i pomoce rehabilitacyjne pełnią różne funkcje, a ich zastosowanie zależy od wielu czynników, trudno więc jest wymienić wszystkie rodzaje sprzętu. Ponadto jest wiele osób niewidomych ze złożoną niepełnosprawnością. Muszą oni, oprócz sprzętu stosowanego przez osoby z uszkodzonym wzrokiem, korzystać ze sprzętu przeznaczonego dla osób z innymi niepełnosprawnościami. Jeżeli np. niewidomy z powodu uszkodzeń kończyn dolnych nie może chodzić, niezbędny staje się dla niego wózek inwalidzki. Jeżeli natomiast jego słuch jest poważnie osłabiony - potrzebuje aparatu słuchowego. Głuchoniewidomi potrzebują specjalnych pomocy do porozumiewania się z ludźmi, wibracyjnych aparatów do wykrywania przeszkód i innych. Z tych względów, w wielu przypadkach, określenie co jest sprzętem rehabilitacyjnym, wymaga odniesienia do potrzeb konkretnej osoby niepełnosprawnej.

Znaczenie sprzętu rehabilitacyjnego dla niewidomych i słabowidzących

Posługiwanie się sprzętem rehabilitacyjnym w znacznym stopniu minimalizuje uciążliwość życia osobom z całkowitą bądź częściową utratą wzroku; pozwala na większą samodzielność, również osobom ze złożoną niepełnosprawnością. Specjalnie konstruowane pomoce i niektóre produkowane do powszechnego użytku, ułatwiają, a niejednokrotnie wręcz umożliwiają niewidomym i słabowidzącym podjęcie nauki, wykonywanie pracy zawodowej, korzystanie z dóbr kultury, zajmowanie się turystyką i sportem, zaangażowanie społeczne, prawidłowy odpoczynek.
Potrzeby niewidomych i słabowidzących są bardzo zróżnicowane, podobnie jak pozostałych ludzi. Z tych względów zastosowanie odpowiedniego sprzętu rehabilitacyjnego zależy między innymi od: płci, wieku, wykształcenia, wykonywanej pracy zawodowej, warunków życia, działalności społecznej, warunków rodzinnych, zainteresowań, stanu zdrowia, poziomu kulturowego.
Są też rodzaje sprzętu rehabilitacyjnego, które mogą ułatwić wykonywanie niektórych czynności bardzo nielicznej grupie niewidomych. Do takich urządzeń należą profesjonalne, elektroniczne przyrządy pomiarowe: woltomierze, amperomierze, suwmiarki, śruby mikrometryczne itp. Są one przydatne tylko osobom uczącym się w niektórych szkołach, zatrudnionym w niektórych zawodach oraz hobbystom. Z innych rodzajów sprzętu i pomocy korzysta liczniejsza grupa osób. Do nich należą: urządzenia odtwarzające dźwięki, specjalne zegarki, białe laski, maszyny brajlowskie, wskaźniki poziomu cieczy.
Różnorodne pomoce optyczne niezbędne są osobom słabowidzącym. Niektóre z nich stale korzystają z takich pomocy, inne tylko w określonych sytuacjach. Jest to liczna grupa osób, których życie byłoby o wiele trudniejsze, gdyby nie korzystały z pomocy optycznych.
Używanie pomocy optycznych: monookularów, powiększalników elektronicznych, lup, folii optycznych umożliwia słabowidzącym korzystanie ze wzroku przy wykonywaniu wielu czynności, w tym posługiwanie się pismem.
Odpowiednio dobrany sprzęt rehabilitacyjny ma istotne znaczenie w usamodzielnieniu niewidomych i słabowidzących. Jest ważnym czynnikiem wyrównywania ich szans. Warto więc zapoznać się z zastosowaniem kilku rodzajów sprzętu. Umożliwi to zorientowanie się w jego znaczeniu rehabilitacyjnym, w usamodzielnieniu osób z uszkodzonym wzrokiem.
Lekarski termometr brajlowski lub mówiący umożliwia niewidomemu pomiar temperatury własnego ciała i temperatury ciała dziecka. Tabliczki i maszyny brajlowskie umożliwiają pisanie brajlem. Wskaźniki poziomu cieczy umożliwiają bezpieczne nalanie wrzątku. Psy przewodniki i białe laski umożliwiają samodzielne chodzenie i podróżowanie. Szczególne potrzeby mają osoby ociemniałe z powodu cukrzycy. Muszą one ciągle przyjmować insulinę, co bez kontroli wzroku nie jest łatwe, ale przy zastosowaniu specjalnych wstrzykiwaczy staje się wykonalne.
Odpowiednie urządzenie stanowiska pracy umożliwia niewidomemu wykonywanie obowiązków zawodowych. Warto jednak wiedzieć, że nie zawsze jest to konieczne. Istnieje wiele prac, które wykonują niewidomi bez szczególnych udogodnień, np. niewidomy masażysta może pracować przy takim samym stanowisku, jak masażysta widzący. Tak samo obsługa tokarki rewolwerowej, prasy mimośrodowej, wiertarki czy gwinciarki nie wymaga specjalnego dostosowania.
Niewidomy pracownik naukowy, literat, prawnik, ekonomista, urzędnik ma znakomicie ułatwioną pracę przez zastosowanie komputera wyposażonego w mowę syntetyczną lub program powiększający, monitor brajlowski, skaner i inne urządzenia. Umożliwiają one wykonywanie różnych czynności, chociażby niewidomemu prawnikowi korzystanie z komputerowego programu, który ułatwia posługiwanie się ustawami, rozporządzeniami, orzeczeniami Sądu Najwyższego czy urzędnikowi korzystanie z baz danych. Przede wszystkim urządzenia te i oprogramowania umożliwiają pracę z tekstem osobom wykonującym prace o charakterze umysłowym.
Brajlowska maszyna do pisania, przyrządy pomiarowe, notatnik i odtwarzacz DAISY, kalkulator mówiący i wiele innych ułatwia wykonywanie pracy zawodowej. Ważne, żeby przy wyposażaniu stanowiska pracy uwzględnić jej charakter i potrzeby pracownika z uszkodzonym wzrokiem. Niekiedy też konieczna jest pomoc widzącego lektora.
Z powyższych informacji wynika, że stosowanie sprzętu rehabilitacyjnego i pomocy rehabilitacyjnych ma wielkie znaczenie dla samodzielności osób z uszkodzonym wzrokiem. W większości przypadków, bez takiego sprzętu osoby te byłyby o wiele bardziej niepełnosprawne.
Obecnie dysponujemy bogatym asortymentem sprzętu i pomocy rehabilitacyjnych dla osób z uszkodzonym wzrokiem. Jest to jednak dorobek głównie czasów współczesnych. Dawniej było znacznie gorzej. Niewidomi mieli bez porównania mniej możliwości korzystania ze sprzętu i pomocy rehabilitacyjnych, a raczej możliwości te były znikome.

Sprzęt rehabilitacyjny dla osób z uszkodzonym wzrokiem do trzeciej dekady XIX stulecia

W starożytności i w średniowieczu nie było warunków technicznych, ekonomicznych ani społecznych, sprzyjających powstawaniu i produkcji sprzętu rehabilitacyjnego. Cały postęp w tych okresach, może z wyjątkiem pomocy optycznych, które są bardzo ważne dla osób słabowidzących, ograniczał się niemal wyłącznie do kija, który jest pierwowzorem białej laski i psa przyuczonego do prowadzenia niewidomego. O znaczeniu kija pisałem w trzecim artykule cyklu "Z laską przez tysiąclecia", a o psie w artykule czwartym.
W zasadzie te dwie pomoce wyczerpują osiągnięcia paru tysięcy lat.
Ograniczoną pomoc stanowiła tzw. tabliczka Kwintyliana, używana w starożytności do sporządzania drobnych notatek, które nie wymagały trwałości. Była to tablica pokryta warstwą wosku, na której rylcem żłobiło się litery. Niewidomi mogli pisać przy jej zastosowaniu, ale nie mogli czytać.
Podobnie rzecz się miała z literami wygiętymi z drutu, które można było odciskać na płycie pokrytej warstwą wosku. Pomoc taką stosował w IV wieku Dydym, zwany ślepym. Był to niewidomy teolog. Były też próby grawerowania liter na desce, na płytkach metalowych lub z kości słoniowej. O tych próbach pisałem dokładniej w dziewiątym artykule tego cyklu.
Nie znalazłem informacji dotyczących innych rodzajów sprzętu rehabilitacyjnego, które stosowaliby niewidomi w dawnych wiekach.
Jak już wspomniałem, nieco inaczej sprawa wygląda z pomocami optycznymi.
Jak można przeczytać w pracy "Optyka okularowa" M. Zająca, szkło powstawało z piasku na skutek uderzenia pioruna, a następnie ludzie nauczyli się je wytapiać. Szkło znane było już przed czterema tysiącami lat. Szkło odpowiednio uformowane umożliwia powiększanie oglądanego obiektu.
Od wieków do powiększania używano również naturalne przezroczyste kryształy.
W XI wieku w Europie z przezroczystego szkła lub kryształu kwarcu wykonywano fragment kuli, który kładziono płaską stroną na karcie księgi. W ten sposób uzyskiwano powiększone litery. Taką pomoc nazywano kamieniami do czytania.
Następnie soczewki brano w rękę i przybliżano do oczu. Z czasem zaczęto je oprawiać. Około 1285 r. na terenie Włoch udało się umieścić dwie soczewki w jednej oprawie i powstały okulary. Jednak wielki problem stanowiło utrzymywanie ich na nosie. Na rozwiązanie tego problemu trzeba było aż 300 lat.
Dopiero w 1760 r. londyński optyk wynalazł zauszniki. To rozwiązanie było przełomem i szybko się przyjęło. Okulary jednak nie były zbyt dokładne.
Dopiero w szesnastym stuleciu Jan Kepler dokonał ważnych odkryć optycznych, co pozwoliło na wytwarzanie coraz lepszych okularów. Stopniowo z soczewek powstały lupy, lunety i inne pomoce optyczne. I tak osoby słabowidzące mogły już wspomagać swój osłabiony wzrok.
W przypadku tworzenia sprzętu rehabilitacyjnego dla niewidomych, przełomem było wynalezienie w 1825 r. przez Ludwika Braille'a pisma punktowego i ręcznych przyborów do pisania - tabliczki i rysika.
Dało to początek brajlowskim przyborom szkolnym, podręcznikom brajlowskim, mapom i innym pomocom ułatwiającym niewidomym wykonywanie różnych czynności.
Obecnie istnieje wiele rodzajów sprzętu rehabilitacyjnego, produkowanego specjalnie dla osób z uszkodzonym wzrokiem, sprzętu adaptowanego do ich potrzeb i możliwości percepcyjnych oraz produkowanego do powszechnego użytku, które doskonale im służą. Omówię najważniejsze grupy pomocy bez wnikania w szczegóły, gdyż trzeba by napisać książkę, a nie artykuł.

Pomoce służące w orientacji przestrzennej

Podstawowe są tu białe laski i psy przewodniki. O pomocach tych pisałem już wcześniej. Dlatego wymieniam je tylko bez omawiania. Dodam tylko, że niewidomi zobowiązani są posługiwać się białą laską. Zobowiązuje ich do tego Kodeks drogowy. Podobny nakaz nie dotyczy innych pomocy, w tym psa przewodnika.
Duże znaczenie w orientacji przestrzennej niewidomych mogłyby mieć aparaty do wykrywania przeszkód. Trwają prace nad skonstruowaniem takich aparatów. Są one coraz lepsze, jednak jak dotąd, nie udało się stworzyć zadowalających urządzeń. W przyszłości z pewnością aparaty do wykrywania przeszkód będą bardziej doskonałe.
* Urządzenia umożliwiające sprawdzenie, czy na przejściu dla pieszych pali się zielone światło. Detektory zielonego światła umieszczone są w rączce laski. Ma to duże znaczenie na skrzyżowaniach bez sygnalizacji dźwiękowej.
* Urządzenia echolokacyjne służące do wykrywania przeszkód. Dźwiękiem sygnalizują zbliżanie się do przeszkody. Wysokość dźwięku zależy od odległości - im wyższy dźwięk, tym dalej przeszkoda. Czystość dźwięku sygnalizuje teksturę przeszkody. Czysty dźwięk oznacza, że przeszkoda jest twarda i zwarta, a dźwięk coraz mniej czysty oznacza, że przeszkoda jest coraz mniej zwarta. Umożliwia to rozróżnienie ściany od człowieka i od krzewu. Przy posługiwaniu się takimi aparatami, trzeba jednak korzystać ze słuchawek. Może utrudniać to odbieranie i interpretowanie naturalnych sygnałów płynących z otoczenia.
* Niektóre urządzenia ultradźwiękowe, detektory przeszkód sygnalizują wibrowaniem przeszkodę i jej odległość. W tym przypadku utrudnieniem może być, np. niska temperatura i zmarznięte ręce.
* Laserowa laska jest połączeniem białej laski z laserowym detektorem przeszkód. Przeszkody sygnalizowane są wibracją.
* Orientację przestrzenną poważnie ułatwia GPS. Może to być oprogramowanie instalowane w telefonach komórkowych z systemem Symbian oraz z oprogramowaniem udźwiękowiającym lub powiększającym obraz. Umożliwia to wykorzystywanie systemu nawigacji satelitarnej GPS. Mogą to być również urządzenia specjalnie produkowane dla niewidomych, np. nawigatory. Jest to urządzenie wykorzystujące system nawigacji satelitarnej GPS do określania pozycji geograficznej użytkownika. Nawigator, jak na razie, nie wykorzystuje map. Na karcie pamięci natomiast znajduje się dość bogaty zbiór punktów adresowych, które dają możliwości przybliżonej lokalizacji miejsca pobytu niewidomego z nawigatorem. Drugą, lepszą możliwością są zbiory punktów utworzonych przez użytkownika. Użytkownik oznacza w nawigatorze punkty, które mają dla niego znaczenie, np. przystanek, na którym wysiada z autobusu, budynek koła PZN, dworzec. Następnie, gdy zbliża się do tak oznaczonego punktu, nawigator odczytuje nagrany komunikat - "Dworzec", "Andersa, Muranowska" i podaje odległość do tego punktu. Istnieje też możliwość uzyskania informacji o odległości do każdego oznaczonego punktu z dowolnego miejsca, w którym znajduje się niewidomy z nawigatorem. Stanowi to wielkie ułatwienie, np. przy poruszaniu się po terenie wielkiego miasta środkami transportu miejskiego, w których przystanki nie są głosem zapowiadane oraz wysiadanie z autobusu komunikacji międzymiastowej lub wagonu kolejowego na małym przystanku.
Aparaty te, jak na razie, posiadają dwie poważne wady: są bardzo drogie i nie wykrywają przeszkód. Dają dobrą orientację w przestrzeni, lecz nic nie mówią o dziurach w chodnikach, słupach, nisko zawieszonych reklamach, samochodach zaparkowanych w nieoczekiwanych miejscach itp.
* Akustyczne sygnalizatory miejsca - skonstruowano dla osób niewidomych, które pływają i pozostawiają ubranie na plaży. Mają one jednak więcej zastosowań. Aparat składa się z małego, wodoszczelnego przycisku oraz większego pudełka z odbiornikiem. Przycisk osoba pływająca ma ze sobą. Po jego naciśnięciu, wysyła sygnał radiowy, a odbiornik piszczy. Im dłużej naciskamy przycisk, tym głośniej piszczy. Ma zasięg do 40 m.
Są też urządzenia, które nie są wodoszczelne. Składają się z czterech piszczących odbiorniczków o wymiarach większych żetonów oraz kontrolera z czterema przyciskami. Umożliwiają one "oznakowanie" miejsc pozostawienia kilku przedmiotów, np. plecaka w bagażniku autobusu, płaszcza w szatni samoobsługowej. Mają zasięg do 25 m.

Pomoce umożliwiające posługiwanie się pismem oraz korzystanie z informacji

Tę grupę pomocy omówiłem w dziesiątym artykule tego cyklu. W tym miejscu dodam tylko dwa zagadnienia wiążące się ściśle z pracą z tekstem oraz korzystaniem z pozasłownych informacji.
Większość ludzi nie pracuje na co dzień z tekstem. Czasami napisze krótki tekst, znacznie częściej przeczyta artykuł w prasie, książkę, napisy na pasku telewizyjnym, jakąś instrukcję itp. Niektórym jednak niezbędne są większe możliwości. Dla tych osób stworzono format DAISY.
DAISY - Digital Accessible Information System, czyli cyfrowy system dostępu do informacji.
Jest to system przygotowywania tekstów, nagrywania przez lektora lub przez program mowy syntetycznej w formacie MP3 oraz połączenie tekstu nagranego z elektronicznym zapisem znakowym, w sposób umożliwiający jego odsłuchiwanie i czytanie jako tekstu znakowego oraz łatwą nawigację po tekście, wkładanie zakładek w miejscach, z których chcemy pobierać np. cytaty albo tylko przypomnieć je sobie.
Tekst czytany przez lektora zapisany jest w formacie MP3, co umożliwia jego odsłuchiwanie przy pomocy wszystkich odtwarzaczy tego formatu. System DAISY natomiast wymaga specjalnego odtwarzacza. Stwarza jednak duże możliwości, które nie występują w innych systemach, np. w czystym formacie MP3. Oprócz wpomnianych już zakładek w formacie DAISY możliwe jest:
- nawigowanie po poszczególnych literach, słowach, po wierszach, po akapitach, po stronach i rozdziałach,
- korzystanie z przypisów,
- ustalanie numerów stron, na które się powołujemy w opracowaniach lub na których znajdują się pobierane fragmenty jako cytaty.
System ten jest bardzo przydatny dla niewidomych i słabowidzących:
- pracowników naukowych,
- twórców,
- studentów i uczniów.
Korzystanie z informacji nie ogranicza się wyłącznie do słowa mówionego i pisanego. W życiu ludzi wielką rolę odgrywa pozawerbalny przekaz informacji. Wprawdzie każdy obiekt, każde zjawisko, każdą relację między nimi można opisać słownie, ale w wielu przypadkach znacznie łatwiejsze jest ich pokazanie. Służą do tego zdjęcia, rysunki, schematy, wykresy. Niewidomy ma ograniczone możliwości korzystania z takiego przekazu.
W ostatnich dziesięcioleciach obserwujemy postęp i w tej dziedzinie. Istnieją techniki sporządzania rysunków i wykresów liniami wypukłymi. Rzecz jasna, nie ma tu wiele możliwości i rysunki tak wykonane muszą być uproszczone. Mimo to stosowanie ich ułatwia nauczanie i korzystanie z niektórych form przekazu informacji.
Lepszym sposobem poglądowego przekazu informacji są modele obiektów. Przy ich pomocy można pokazać, jak wygląda kościół Mariacki w Krakowie i wieża Eiffla w Paryżu, jak wygląda bakteria czy budowa atomu. Istnieje bardzo dużo obiektów, których bezpośredni ogląd nie jest możliwy. Można wymienić tu budowę wszechświata, ukształtowanie łańcuchów górskich, piramidy faraonów, pomniki, budowle, zwierzęta i rośliny, budowę różnych cząsteczek chemicznych i części atomów. Modele jednak mają tę wadę, że ich wykonanie jest kosztowne oraz zajmują dużo miejsca, nie można więc stosować ich na szeroką skalę.
Ostatnio obserwujemy duży postęp w udostępnianiu niewidomym map i planów miast. Przy ich wykonywaniu stosuje się wypukłe linie, punkty i inne znaki. Jednocześnie stosuje się kontrastowe kolory. Tak wykonane mapy i plany służą niewidomym oraz słabowidzącym.
Mapy i plany tyflograficzne jednak nie mogą zawierać tak dużo szczegółowych informacji, jak te, którymi posługują się osoby widzące. Muszą one być uproszczone, inaczej nie byłyby czytelne. Mimo tych ograniczeń, mapy odgrywają ważną rolę w nauce geografii, a plany miast w orientacji przestrzennej. Te ostatnie jednak pewnie będą traciły swoje znaczenie na rzecz nawigatorów i innych urządzeń wykorzystujących GPS.

Pomoce optyczne i nieoptyczne wspomagające osłabiony wzrok

Jest to duża grupa różnorodnych pomocy, które służą do bliży i do dali.
Do dali służą: lunetki, lornetki, okulary lornetkowe jednooczne i obuoczne.
Do bliży służą: lupy proste i złożone, okulary lupowe, okulary lornetkowe do bliży, lunetki z soczewkami nakładkowymi do bliży, folie optyczne, liniały optyczne, pomoce elektroniczno-optyczne, powiększalniki telewizyjne.
Do poszerzania pola widzenia służą: odwrócone lunety Galileusza: monookulary, lornetki, okulary lornetkowe folie pryzmatyczne Fresnela naklejone na szkła okularowe.
Są one przydatne dla osób, które zachowały dobrą ostrość widzenia, ale mają zawężone pole widzenia.
Pomoce optyczne od dawna służą osobom słabowidzącym. Postęp technologiczny w tej dziedzinie powoduje, że ich zastosowanie jest coraz większe i wygodniejsze.
Nie sposób omawiać wszystkich rodzajów pomocy optycznych, ich zastosowania, możliwości i ograniczeń. Omówię więc tylko dwa przykłady.
Okulary ze szkłami fotochromowymi
- szkła takie przystosowują się do zmian oświetlenia - ciemnieją, gdy staje się jaśniej, a rozjaśniają, kiedy robi się ciemniej. Dzięki temu oczy odbierają zawsze tyle samo światła. Są bardzo przydatne na przykład przy światłowstręcie i trudnościach akomodacyjnych.
Teleskopowe soczewki kontaktowe
Soczewki takie, jak wiadomo, nie mogą być zbyt grube. Naukowcom udało się zmniejszyć ich grubość do 1,17 mm. Przez to stały się możliwe do wkładania bezpośrednio na gałkę oczną.
W teleskopowych soczewkach kontaktowych centralna część działa jak zwykła soczewka kontaktowa, która zapewnia normalne widzenie. Istotny jest tu jej zewnętrzny pierścień, który powiększa obraz, podobnie jak w lustrzance z obiektywem o ogniskowej 100 mm. Przez to uzyskuje się prawie trzykrotne powiększenie. Powiększenie powstaje w ten sposób, że - zanim światło wpadnie do oka, ulega czterokrotnemu odbiciu od lustrzanych powierzchni znajdujących się w powiększającym pierścieniu na obrzeżu soczewki.
Soczewki te działają również w zestawie z okularami polaryzacyjnymi, takimi jakich używa się w kinach 3D. Okulary umożliwiają przełączanie widzenia z normalnego na teleskopowe. Jest to bardzo dobra pomoc dla krótkowidzów.
Niezależnie od powiększenia, soczewki takie powodują korekcję aberracji chromatycznej. Dzięki temu obraz, który pada na siatkówkę, jest bardzo dobrej jakości. Soczewki takie są bardzo korzystne dla wielu osób.
Naukowcy stworzyli je z myślą o chorych na zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem, czyli AMD. To już dziś choroba społeczna, będąca najczęstszą przyczyną pogorszenia się wzroku, a nawet utraty wzroku po pięćdziesiątym roku życia.

Nieoptyczne pomoce wspomagające osłabiony wzrok

Są to przede wszystkim powiększalniki i lupy elektroniczne oraz komputerowe programy powiększające.
Mają one zastosowanie w różnych warunkach i przy różnych uszkodzeniach wzroku. Umożliwiają bowiem nie tylko powiększenia, ale również zmiany kontrastów, wyodrębnianie fragmentów tekstu i ich wielokrotne powiększanie, oglądanie obrazu w inwersji, czyli zmianę tła z jasnego na ciemne i znaków z ciemnych na jasne.
Powiększalniki przydatne są do czytania tekstów, oglądania szkiców, rysunków i zdjęć.
Przy niektórych uszkodzeniach wzroku pomocne są również barwne folie, które nie powiększają oglądanych obiektów, np. znaków graficznych, lecz powodują zmiany kontrastu. Można dobierać folie, które dają taki kontrast kolorystyczny, jaki jest najlepiej odbierany przez uszkodzony wzrok konkretnej osoby.
Zastosowanie pomocy optycznych i nieoptycznych wielu słabowidzącym pomaga osiągnąć znaczny stopień samodzielności. Ich sprawność wzrasta niepomiernie. Jest to efektywna forma pomocy rehabilitacyjnej.
Musimy przyznać, że daleko odeszliśmy od kamieni do czytania. Osoby posługujące się okularami i innymi pomocami optycznymi najczęściej nawet nie uświadamiają sobie, jak wielki to postęp i jak łatwiej im się żyje w porównaniu z osobami słabowidzącymi z dawnych wieków.

Sprzęt umożliwiający niewidomym dbanie o stan zdrowia

Niewidomi chorzy na cukrzycę zmuszeni są dokonywać częstych pomiarów cukru we krwi. Służą do tego celu udźwiękowione lub obrajlowione glukometry. Osoby z uszkodzonym wzrokiem, chore na nadciśnienie, mogą samodzielnie dokonywać pomiarów ciśnienia przy pomocy adaptowanych ciśnieniomierzy. Wszyscy niewidomi, a głównie niewidome matki, zmuszone są samodzielnie mierzyć temperaturę ciała swych dzieci. Stosują przy tym obrajlowione lub udźwiękowione termometry lekarskie. Aparaty takie i podobne, mają w życiu niektórych osób z uszkodzonym wzrokiem, zwłaszcza mieszkających samotnie, niewidomych matek wychowujących małe dzieci, małżeństw dwojga niewidomych, niewidomych chorych na cukrzycę znaczenie praktyczne i psychologiczne. Ułatwiają pokonywanie ograniczeń wynikających z niepełnosprawności, a przez to jej akceptację.

Zegarki dla niewidomych i słabowidzących

Możliwość orientacji w czasie ma ogromne praktyczne i psychologiczne znaczenie. Zaznaczyć tylko należy, że znaczenie to jest dla niewidomych jeszcze większe niż dla pozostałych ludzi. Osoby całkowicie niewidome nie odróżniają nawet dnia od nocy. Osoby z uszkodzonym wzrokiem zmuszone są posługiwać się specjalnymi zegarkami. Mogą to być zegarki naręczne i kieszonkowe, budziki, minutniki i zegary ścienne. Wszystkie czasomierze muszą być jednak obrajlowione lub udźwiękowione. Dla osób słabowidzących zegarki muszą mieć większe cyfry lub wyświetlacze.
Zegarek umożliwia osobom z uszkodzonym wzrokiem orientację w czasie, umożliwia wysłuchanie wybranych audycji radiowych, przyjmowanie leków o określonych godzinach, wychodzenie do pracy czy na spotkania we właściwym czasie, bez ciągłego pytania o godzinę. Zegarek brajlowski jest pomocą, która w poważny sposób ułatwia nowo ociemniałym podjęcie procesu rehabilitacji. Można go dostarczyć nowo ociemniałemu już do szpitala i nauczyć posługiwać się nim. Przekonuje się wówczas, że niektóre czynności możliwe są w dalszym ciągu do wykonania i mobilizuje się do podjęcia wysiłku rehabilitacyjnego.

Telefon i inne środki łączności jako sprzęt rehabilitacyjny

Niewidomi mają ograniczone możliwości samodzielnego chodzenia i podróżowania. Wielu, zwłaszcza starszych, całkowicie niewidomych i niewidomych ze złożoną niepełnosprawnością nie potrafi samodzielnie chodzić nawet po najbliższym sąsiedztwie w miejscu zamieszkania. Tymczasem muszą kontaktować się z innymi ludźmi, załatwiać wiele codziennych spraw. Trudności lokomocyjne w poważnym stopniu ograniczają możliwości zaspokajania ich potrzeb. Dlatego telefon jest dla nich czymś więcej niż dla pozostałych ludzi, jest ważnym sprzętem rehabilitacyjnym. Umożliwia:
- załatwianie wielu spraw bez konieczności wychodzenia z domu, chodzenia po mieście i podróżowania,
- uzyskanie informacji o potrzebnych lekarstwach, towarach, usługach,
- kontakty z lekarzem i osobami udzielającymi pomocy. Jest to szczególnie ważne dla zamieszkujących samotnie, zwłaszcza chorych, starszych i ze złożoną niepełnosprawnością.
Bardzo ważną, praktyczną rolę spełnia telefon komórkowy. Umożliwia kontaktowanie się z osobami i instytucjami, które w danej sytuacji mogą udzielić pomocy, np. wezwanie taksówki w przypadku zabłądzenia, pomyłkowego dojechania w odległe, nieznane miejsce czy w innych okolicznościach. Udźwiękowiony telefon komórkowy z systemem GPS ułatwia orientację przestrzenną.
Przy pomocy telefonu komórkowego można robić zdjęcia, np. etykiet na towarach i innych krótkich tekstów, a następnie odczytać ich treść przy pomocy udźwiękowionego komputera.
Jest to naprawdę wielka pomoc dla niewidomych mieszkających samotnie.

Inne pomoce rehabilitacyjne

Istnieje wiele urządzeń i pomocy. Niektóre z nich są bardzo proste, niektóre produkowane do powszechnego użytku i adaptowane do potrzeb osób z uszkodzonym wzrokiem, inne wreszcie są specjalnie konstruowane i produkowane z myślą o nich.
Na szczególną uwagę zasługuje udźwiękowiony komputer i komputer z programem powiększającym. Pierwszy daje wielkie możliwości osobom niewidomym a drugi słabowidzącym. Zastosowanie komputera omówiłem w artykule 10. "Pismo coraz bardziej dostępne". Dlatego w tym miejscu tylko sygnalizuję znaczenie tego sprzętu dla niewidomych i słabowidzących.
Jest to sprzęt, który daje niebywałe możliwości posługiwania się pismem, korzystania z internetu, udziału w portalach społecznościowych i listach dyskusyjnych, korzystania z baz danych i arkuszy kalkulacyjnych oraz gier komputerowych np. szachy i brydż. Daje też możliwość korzystania z programów specjalistycznych, np. przeglądania aktów prawnych. Jego zastosowanie w rehabilitacji jest bardzo szerokie i ważne, trudno je przecenić.
Nie zawsze sprzęt rehabilitacyjny musi być bardzo skomplikowany, zaawansowany technicznie i technologicznie. Niejednokrotnie mogą to być bardzo proste pomoce. Do takich należą, np.: obrajlowione miary krawieckie i stolarskie, igły z rozciętym uszkiem, które ułatwia nawleczenie nitki, nawlekacze do igieł.
Bardzo proste są przymiary do rozpoznawania banknotów. Mają one kształt okładki na notes, wykonanej z plastiku. Na czołowej stronie zaznaczone i brajlem opisane są punkty. W środek tej okładki wkłada się banknot i zagina na czołową stronę. Jego krawędź dochodzi do zaznaczonego punktu, przy którym odczytuje się: 10, 20, 50, 100, 200. I jest to wartość nominału tego banknotu. Bardzo przydatne są specjalne kasetki na monety, które ułatwiają posługiwanie się bilonem.
Mogą też być bardziej zaawansowane technologicznie, np. specjalne aparaty do odczytywania kodów kreskowych. Umożliwiają one oznaczanie etykietami pojemników z produktami spożywczymi, odzieży itp. Są też specjalne, małe urządzenia, które umożliwiają nagranie krótkiej informacji. Urządzenie takie zostawia się na umówionym miejscu, np. na drzwiach lodówki. Niewidomy wychodząc z domu zostawia wiadomość dla innych domowników, albo oni zostawiają wiadomość dla niego. Zastępuje to kartki papieru z notatkami, z których nie mogą korzystać.
Dla niewidomych mieszkających samotnie duże znaczenie mają testery kolorów. Umożliwiają one rozpoznawanie kolorów oraz ich odcieni. Jest to przydatne między innymi przy doborze części odzieży.
Dla samotnych niewidomych ważne są również wykrywacze źródeł światła. Przy ich pomocy mogą stwierdzić, czy pali się światło lub lampki kontrolne domowych urządzeń.
Poza tym wymienić można: udźwiękowione wagi kuchenne i łazienkowe, wskaźniki poziomu cieczy, wyłączniki czasowo-sprężynowe, termometry łazienkowe i do pomiaru temperatury powietrza.
Dla wielu duże znaczenie ma możliwość korzystania z rozrywki, np. gry w szachy, w brydża i inne gry w karty, w gry planszowe oraz w gry komputerowe. Służą do tego specjalne plansze i figury, karty i inne pomoce.
Podobne urządzenia i pomoce ułatwiają prowadzenie gospodarstwa domowego, wykonywanie czynności samoobsługowych, korzystanie z rozrywki i w miarę normalne funkcjonowanie. Spełniają więc ważną rolę rehabilitacyjną.

Podsumowanie

Konstruowanie sprzętu rehabilitacyjnego i jego produkcja są tak wielkie, tak różnorodne, że przerasta to wyobraźnię ludzi. Gdybyśmy powiedzieli niewidomym żyjącym na początku XIX stulecia, że niewidomi będą mogli swobodnie posługiwać się słowem pisanym, że w kieszeni będą mogli nosić sporą biblioteczkę, że będą rozpoznawać kolory i wyszukiwać informacje ze wszystkich dziedzin gdzieś w przestworzach, nagrywać i odtwarzać różne dźwięki, w tym swój głos, z pewnością by nie uwierzyli.
A czy nam mieści się w głowie, że człowiek bez nóg może uczestniczyć w biegach razem z zawodnikami, którzy posiadają dolne kończyny w zupełnym porządku. Umożliwiają to protezy z włókna węglowego. Czy nam łatwo przychodzi wyobrazić sobie, że lekarz przebywający w Londynie może operować pacjenta we Wrocławiu?
Piszę o tym, co już jest dostępne, z czego korzystają niewidomi i słabowidzący, co im ułatwia życie. Nie piszę, bo nie mogę pisać, bo mam ograniczoną wyobraźnie, czym będą posługiwały się osoby z uszkodzonym wzrokiem za lat dwadzieścia, nie mówiąc już o dwustu latach.
Możliwości nauki, techniki i technologii są niemal nieograniczone. Konstruowane są już np. bioniczne oczy. "Oczom" tym poświęcam nieco więcej miejsca poniżej. Nie są one jeszcze doskonałe i daleko im do tego, ale kamień do czytania również nie był doskonały, a nawet był zupełnie prymitywny w porównaniu z obecnie używanymi soczewkami.
Badania nad możliwościami wypracowania "sztucznego oka" i próby jego zastosowania są podejmowane przez wiele ośrodków naukowych. Jest więc szansa, że zostanie opracowane i będzie miało praktyczne znaczenie.
Przykładem może być opracowane w USA tzw. bioniczne oko pod nazwą "Argus II".
System ten został opracowany przez kalifornijską firmę "Second Sight". W okularach zainstalowana jest kamera video, która przesyła obraz do chipu umieszczonego w siatkówce oka. Czytamy: "Stymuluje on siatkówkę 60. elektrodami (6 x 10). Mimo że 60 pikseli w rzeczywistości nie odbierają obrazu tak dobrze jak 1500 pikseli, ale pozwala to na uzyskanie pewnej orientacji w pomieszczeniu, spostrzeganie osób tam się znajdujących, drzwi, itp. Dzięki systemowi "Argus II" pacjenci mogą rozpoznać do sześciu różnych kolorów i odczytać litery dużego formatu".
W zdrowym oku mieści się 130 milionów fotoreceptorów. Informacja ta umożliwia ocenę, jak trudno jest sztucznie stworzyć coś podobnego i uzyskać podobną zdolność widzenia. Jednak przytoczony opis i inne badania pozwalają przewidywać, że w przyszłości stworzone zostaną "sztuczne oczy", które niepomiernie powiększą możliwości życiowe niewidomych.
Nie zawsze musi to być "sztuczne oko". Niekiedy wystarczy część oka, np. sztuczna soczewka, która umożliwi adaptację do zróżnicowanych odległości w widzeniu z daleka i bliska. Opracowanie takiej soczewki wymaga rozwiązania wielu problemów, np. jej zasilania, zastosowania komputera, olbrzymiej minimalizacji wszystkich elementów. Ale w przyszłości podobne trudności mogą być przezwyciężone.
Cóż, na razie są to marzenia, ale przecież wszystko zaczyna się od marzeń. Tymczasem cieszmy się tym, co już jest dostępne, a naprawdę nie jest tego mało i miejmy nadzieję na dalszy szybki postęp.
I jeszcze jedno - nie denerwujmy się w przypadkach, kiedy proponują nam sprzęt, który do niczego się nie nadaje. Konstruktorzy nie zawsze rozumieją potrzeby niewidomych. Czasami więc powstają "dzieła", którymi nikt posługiwać się nie chce. Przypomnijmy sobie jednak, ile było nieudanych prób stworzenia pisma, które dawałoby się czytać dotykiem i pisać bez ciężkich maszyn drukarskich. Z innymi rodzajami pomocy rehabilitacyjnych też może być podobnie.
Przytoczę tylko dwa przykłady. Jednym z nich był "Heliotrop", który miał pełnić wiele funkcji. Aparat ten kosztował sporo pieniędzy i żadnej użytecznej funkcji nie pełnił.
Drugim był DSN - Dźwiękowy sygnalizator niewidomych. Cudo to emitowało piski i czerwony, migający napis "Proszę mi pomóc". Też wydano na jego produkcję sporo pieniędzy, ale żaden niewidomy nie chciał brać tego do ręki, gdyż kojarzyło się to z żebraniem, z prośbą o materialne wsparcie. I tak właśnie było odbierane przez przechodniów na ulicy.
Zawsze były nieudane próby i pewnie zawsze takie będą. Chyba jest to konieczne, żeby mógł być postęp. No i postęp jest, i to wielki.